| Startpagina | Inhoudsopgave | Lezingen
| Uitgaven
| Op
en rond het Domplein | Vrijwaring | Contact |
|
| Zie voor deze problematiek ook ► Nieuwe theorieën over de rivierlopen in en rond Utrecht ► Waar lag de oversteekplaats Traiectum? ► De Bemuurde Weerd ► Tussen Rijn en Vecht ► De vicus Stathe |
De Oudelle De rivierlopen door het zuidelijk deel van de Utrechtse binnenstad door Martin W.J. de Bruijn Te citeren als: M.W.J. de Bruijn, ‘De Oudelle. De rivierlopen door het zuidelijk deel van de Utrechtse binnenstad’
(www.broerendebruijn.nl/Oudelle.html, versie van [datum], geraadpleegd
op [datum]).
|
| [1]
R.E. Künzel,
D.P. Blok en J.M. Verhoeff, Lexicon
van Nederlandse toponiemen tot 1200
(Amsterdam 1988) 283-284 (Oudelle). [2] Zie M.W.J. de Bruijn, Husinghe ende hofstede (Utrecht 1994) 46-51, 307-325 en 351-359.  Afb. 1. De zuidelijke binnenstad van Utrecht. Donker gearceerd hierin de stroomrug, die geen rivier in dit gebied zou hebben toelaten. Tek. C.A.M. van Rooijen. Uit: Van Rooijen en Wynia, ‘Utrecht. Zuidelijke binnenstad’, 105. [3] Van Winter kwam er voor het eerst mee in het artikel ‘Utrecht aan de Rijn. Middeleeuwse Rijnloop en wordingsgeschiedenis van de stad Utrecht’, Jaarboek Oud-Utrecht 1975, 44-72. De titel van De Groots ongepubliceerde doctoraalscriptie (Universiteit van Amsterdam) uit 1983 luidde: Schoeiingen, scherven en schepen. Rijn en Vecht in Utrecht in de elfde en twaalfde eeuw. Zie voor zijn opvattingen over de rivieren door de eeuwen heen het overzicht in Terugblik op Traiectum. Een archeologische schets (Utrecht z.j. [=1993]). In mijn dissertatie Husinghe ende hofstede (Utrecht 1994) heb ik me, althans voor wat de situatie in het begin van de twaalfde eeuw betreft, in grote lijnen bij De Groot aangesloten. [4] Zie bijvoorbeeld C.A.M. van Rooijen en H.L. Wynia, ‘Utrecht. Zuidelijke binnenstad’, in: Archeologische Kroniek Provincie Utrecht 1994-1995, 103-124. [5] C.M.W. den Hartog, met bijdragen van M. van Dinter en H.F.M. Hundertmark, Het ‘Huis Loenersloot’. NG20: Archeologische begeleiding aan de Nieuwegracht 20 in Utrecht (Utrecht 2012) 21. Aanvulling van 30 mei 2017: In 2003 is er een opgraving uitgevoerd aan de Nieuwe Kamp in Utrecht. Zeven jaar later, in 2010, is hiervan een verslag verschenen, dat volledig op het internet raadpleegbaar is. In dit verslag van G.R. van Veen en anderen wordt in een bijdrage van M. van Dinter, 27-62, ald. 29-32, melding gemaakt van de vondst van een ‘kreek’, die nagenoeg evenwijdig bleek te hebben gelopen met de Nieuwe Kamp, een aantal meters westelijk daarvan (op de afbeelding hiernaast op de plaats waar de naam Oudelle staat). Opmerkelijk is dat vanaf 1370 door het kapittel van Oudmunster een aantal percelen is uitgeslagen aan de westzijde van de Oude Kamp en de westzijde van het noordelijk deel van de Nieuwe Kamp (zie mijn dissertatie Husinghe ende hofstede, 318 en 324). Ik heb in 2003 de opgraving bezocht en gesuggereerd dat het hier de westelijke grenssloot van de zogeheten Boeltjeskamp betrof, een afgebakend agrarisch gebied ten zuiden van het oostelijk deel van de Herenstraat, dat tussen 1367 en 1373 door het kapittel verkaveld is (zie over dit laatste mijn proefschrift, 318 en 321-325). In genoemd archeologisch verslag gaat Van Dinter dus echter uit van een ‘kreek’. Hieronder wordt verstaan een geul die bij overstromingen van een rivier vol met water is gelopen en het is uiteraard zeer wel denkbaar dat deze geheel of ten dele tevens als westelijke afscheiding van de Boeltjeskamp heeft gefungeerd. Zij onderbouwt dit met de vermelding van ‘een natuurlijke watergang’ bij de hoek van de Herenstraat en de Oude Kamp en verwijst hiervoor naar een opgravingsverslagje van H.L. de Groot uit 1982. Deze zegt daar echter dat er in de Middeleeuwen tussen de Nieuwe Gracht en de Oude Kamp geen rivier is geweest en spreekt als voorlopige conclusie slechts van ‘een geul(tje) dat in de 12e of vroege 13e eeuw is dichtgegooid’ (Archeologische en Bouwhistorische Kroniek van de gemeente Utrecht 1982, 57-58). In de op deze webpagina afgedrukte plattegrond uit het verslag van de opgraving in het huis Loenersloot (Nieuwegracht 20) uit 2012 heeft Van Dinter van de veronderstelde kreek echter toch een echte rivierarm gemaakt. Ik heb er mijn ernstige twijfel over en die is er niet minder op geworden nu ik kennis heb genomen van een in februari 2017 verschenen Engelstalig artikel over de rivierlopen in en rond de stad Utrecht (zie hieronder nt. 11). Ik hoop hier binnen afzienbare tijd nader op terug te komen. Tot slot: aan iedereen die deze webpagina heeft bestudeerd, zal het duidelijk zijn dat het onjuist is de kreek of sloot te vereenzelvigen met de Oudelle, zoals Bert Aanstoot doet in ‘Bruntenhof en Lepelenburg’, Steengoed nr. 60 (2016) 4. De benaming Oudelle heeft betrekking op een veel groter gebied, waarvan het tracé van de latere Nieuwegracht de noord-zuidas vormt. [6] Bedoeld is 4.10. Hierbij wordt een noot geplaatst die slechts verwijst naar een ‘intern rapport’ en publicaties in voorbereiding. Enkele rivierarmen worden in onderbroken lijnen weergegeven, wat wijst op een hypothese. Zie echter haar conclusie, die heel stellig is. [7] Hierbij een verwijzende noot naar Van Regteren Altena en Sarfatij 1990. Het gaat hierbij om: H.H. van Regteren Altena en H. Sarfatij, ‘De verdwenen Rijnloop (I en II). Waarnemingen in de bouwput van V&D Achter Clarenburg’, in: Archeologische en Bouwhistorische Kroniek van de Gemeente Utrecht 1926-1972 (Utrecht 1990) 22-27. [8] Op pagina 28 van het verslag is een gelijkluidende conclusie opgenomen.  Afb. 4. De teruggevonden resten van middeleeuwse schoeiingen in de Jeruzalemstraat, gezien naar het westen (Archeologische en Bouwhistorische Kroniek van de Gemeente Utrecht 1985, 155). [9] H.L. de Groot, ‘Jeruzalemstraat 4-6’, in: Archeologische en Bouwhistorische Kroniek van de Gemeente Utrecht 1985, 154-157. [10] Ald. 55, ook afgedrukt in het opgravingsverslag van het Huis Loenersloot, ald. 19 (afb. 4.a). [11] In een stuk in de Geobrief 39 (2014) nr. 5, 10-12, vermeldde Van Dinter dat zij samen met Kim Cohen, Hans Middelkoop, Wim Hoek, Esther Stouthamer en Esther Jansma bezig was met een artikel over de ontwikkeling van de rivierlopen in en om Utrecht vanaf de Romeinse tijd tot 1122 na Chr. Dit Engelstalig artikel is onder de titel ‘Late Holocene lowland fluvial archives and geoarchaeology: Utrecht’s case study of Rhine river abandonment under Roman and Medieval settlement’ in februari 2017 digitaal verschenen (Quaternary Science Reviews XXX (2017) 1-39; met een bijlage: Appendix / Supplementary material to the paper Late Holocene lowland fluvial archives and geoarchaeology – Utrecht’s case study of Rhine river abandonment under Roman and Medieval settlement (2017) van 46 pagina's. Hierin lijken de auteurs zonder enige nadere onderbouwing aan het nevenstaande vast te houden. De schoeiingen in de Jeruzalemstraat worden genegeerd. Aanvulling van 27 september 2017: Helaas bevat de dissertatie geen nadere aanvulling en/of argumentatie (zie ► Nieuwe theorieën over de rivierlopen in en rond Utrecht). |
Een van
de oudste
toponymische vermeldingen in het
stadsgebied van Utrecht betreft de Oudelle.
Deze naam werd al in de
twaalfde eeuw gebruikt, als geografische aanduiding, maar ook als
familienaam: Alderdelle
en Haldolle of Haldelle, in het Latijn Vetus
vallis.
De
naam verwijst kortweg naar een oud of voormalig dal, een laaggelegen
gebied
dus.[1]
Gegevens vanaf de dertiende eeuw maken duidelijk dat het bij de Oudelle
om een deel van het zuidoostelijk stadsgebied ging, ruwweg de huidige
Nieuwegracht.[2] Het gebied speelt steeds een belangrijke rol in de vele theorieën die er in de loop van de laatste eeuwen zijn ontwikkeld over de loop van de rivieren door en rond het grondgebied van Utrecht. Omdat deze theorieën noodzakelijkerwijs slechts op heel weinig en dan nog voor een deel onbetrouwbare gegevens gebaseerd waren, hadden zij allemaal een hoog speculatief gehalte. Het verbaast dan ook niet dat ze zeer uiteenlopend waren. Dit geldt bijvoorbeeld voor de theorie van de Utrechtse mediëviste J.M. van Winter uit 1975 en die van de voormalig stadsarcheoloog van Utrecht H.L. de Groot van enkele jaren later.[3] Het leek er toen overigens op dat er één rivierarm was waarover iedereen het eens was. Die zou gelopen hebben van de Oudegracht bij de noordzijde van de Twijnstraat noordwaarts naar de Kromme Nieuwegracht, door de Oudelle dus. Maar enkele opgravingen in het tussenliggend territoir in de jaren negentig van de vorige eeuw toonden volgens de archeologen C.A.M. van Rooijen en H.L. Wynia aan dat in het zuidelijk deel van dit gebied geen rivier heeft gestroomd, maar dat er al vóór de Romeinse tijd een stevige stroomrug van een oost-west stromende rivier ten zuiden daarvan heeft gelegen en dat er daarna geen rivieractiviteit meer heeft plaatsgehad (zie afb. 1).[4] Op grond daarvan werd de rivier de Rijn verder naar het oosten geprojecteerd, zoals bijvoorbeeld op de plattegrond afgedrukt in het boek over de Utrechtse geschiedenis ‘Een paradijs vol weelde’ uit 2000 (zie afb. 2).  Afb. 2. De rivierlopen in en rond Utrecht omstreeks het jaar 1000. Door de Oudelle stroomde in deze reconstructie geen rivier. De Rijn liep van het zuiden naar het noorden in een grote bocht aan de oostelijke rand van de latere binnenstad. Uit: ‘Een paradijs vol weelde’, 55. Maar inmiddels is deze opvatting weer verlaten door de archeologe en fysisch-geografe M. van Dinter, die een proefschrift voorbereidt over de rivieren in en rond de stad Utrecht in de Romeinse tijd en in de Middeleeuwen. In een verslag van een opgraving en bouwhistorisch onderzoek in het zogeheten Huis Loenersloot, Nieuwegracht 20, aan de noordkant van de Oudelle, beeldt zij een geheel nieuwe reconstructie van de rivierlopen in dit deel van de binnenstad van Utrecht af (zie afb. 3).[5]  Afb.3. De rivierlopen in de Romeinse tijd en de Middeleeuwen in het zuidoostelijk deel van Utrecht volgens de nieuwe theorie van M. van Dinter. Hierin ontbreekt de rivier aan de oostrand van de latere binnenstad en is de oude loop van de Rijn tussen de Oudegracht en de Kromme Nieuwegracht weer teruggebracht. Ook is er een ‘nieuwe’ rivierarm buiten het stadsgebied geprojecteerd. Uit: Het ‘Huis Loenersloot’, 21. Volgens deze plattegrond liep er zowel in de Romeinse tijd als in de Middeleeuwen wel degelijk een rivier min of meer zuid-noord door de Oudelle. Deze rivier zou ter hoogte van het tegenwoordige Nieuwegracht 20 een bocht naar het westen hebben gemaakt en vervolgens via het tracé van de Kromme Nieuwegracht weer naar het oosten, noorden en westen. Hiernaast zou er in de Vroege Middeleeuwen verder naar het oosten een rivierarm hebben bestaan die vanuit het zuidelijk stadsgebied een bocht naar het oosten en vervolgens naar het westen zou hebben gemaakt om ten zuiden van Nieuwegracht 20 weer in het hierboven genoemde tracé uit te komen. Deze bocht zou zich in noordoostelijke richting verplaatst hebben. Van verantwoording van deze nieuwe reconstructie is overigens in dit verslag nauwelijks sprake. Van Dinter merkt hierover slechts op – ik citeer haar volledig: ‘Op basis van recente
waarnemingen, dateringen en oude weg- en slootpatronen is een geheel
nieuwe
reconstructie gemaakt van de rivierlopen in de binnenstad van Utrecht
(Afb.
4.8).[6]
Daaruit blijkt dat het rivierpatroon in de vroege Middeleeuwen veel
complexer
is dan tot nu toe werd gedacht. In de vroege Middeleeuwen ontstond niet
één
nieuwe Rijnloop, maar meerdere lopen van de Rijn en Vecht. De
rivierbeddingen
splitsten zich meerdere malen, waardoor er sprake was van een vlechtend
karakter. Dit sluit aan bij de waarnemingen die in 1971 zijn gedaan op
het
Achter Clarenburg ter plaatse van de bouwput van V&D.[7]
Conclusie De ondergrond van het onderzoeksterrein bestaat uit oeverafzettingen van de Rijn die in de Middeleeuwen zijn gevormd. Het onderzoeksterrein bevond zich in de Middeleeuwen namelijk aan de rand van de rivierbedding van de Rijn. Tijdens perioden met verhoogde waterafvoer werd in deze oeverzone relatief schoon sediment afgezet, terwijl tijdens rustige perioden houtskoolrijke, vaalgrijze kleilagen werden afgezet. Het houtskool en aardewerk is afkomstig van menselijke activiteit die in de omgeving plaatsvond. Op basis van het aardewerk kan de periode van rivieractiviteit ergens in de tiende tot twaalfde eeuw worden geplaatst. Het onderzoek heeft aangetoond dat het rivierpatroon in de stad Utrecht in de Middeleeuwen zoals dat tot nu toe is verondersteld, niet juist is en dat in het gebied dat van oudsher is aangeduid als ‘Oudelle’ wel degelijk een rivierloop aanwezig is geweest in de Middeleeuwen.’[8] De waterafvoer was veel geringer dan in de Romeinse periode en sedimentatie vond vooral plaats in de beddingen. Pas in de negende eeuw gingen de rivierlopen opnieuw meanderen. In het gebied dat van oudsher wordt aangeduid met ‘Oudelle’ blijkt in de Middeleeuwen dus inderdaad een rivierloop aanwezig te zijn geweest.’ Wat mij, als niet-archeoloog en niet-geograaf, onder meer opvalt, is dat Van Dinter in haar reconstructie geen rivier situeert in de omgeving van de Jeruzalemstraat – dit wil zeggen tientallen meters ten noordoosten van Nieuwegracht 20, bij het oostelijk deel van de Kromme Nieuwegracht. Daar zijn echter al in 1985 bij een opgraving niet alleen rivieractiviteit, maar zelfs schoeiingen aangetroffen uit zowel de Romeinse tijd als de Middeleeuwen, dus gedurende een lange periode (zie afb. 4). Volgens de archeoloog H.L. de Groot ging het hierbij om de westelijke rivieroever van de Rijn. In de Romeinse tijd liep de rivier hier zuidoost-noordwest, in de Middeleeuwen meer zuid-noord. De schoeiing was toen verder naar het oosten opgeschoven.[9] Mede op basis hiervan is in het boek over de Utrechtse geschiedenis ‘Een paradijs vol weelde’, gepubliceerd in 2000, de rivierarm in en vooral buiten het zuidoostelijk stadsdeel gereconstrueerd (zie afb. 2).[10] Een dergelijke rivierarm gedurende lange tijd op deze plaats laat zich ook moeilijk in het door Van Dinter opgeworpen beeld inpassen. Dat ook bij Nieuwegracht 20 rivieractiviteit gesignaleerd is, verbaast mij overigens geenszins. Het ging per slot van rekening vóór de twaalfde eeuw om een laag gebied en onbedijkte rivieren. We zouden al een stuk verder zijn wanneer de stroomgeulen van die rivieren nauwkeurig zouden kunnen worden vastgesteld. Teruggevonden schoeiingen als in de Jeruzalemstraat kunnen daarbij behulpzaam zijn. Wat mij verder opvalt is dat Van Dinter in haar verslag niet in discussie gaat met de archeologen Van Rooijen en Wynia, die, zoals hierboven vermeld, in 1994/95 op grond van de archeologische opgravingen en waarnemingen in het zuidoostelijk stadsgebied uitvoerig beargumenteerd concludeerden dat er geen rivier zuid-noord door de Oudelle heeft gestroomd, omdat er zich in het zuidelijk deel een stroomrug bevond. Een dergelijke discussie had toch verwacht mogen worden, aangezien hun interpretatie volledig in strijd is met Van Dinters hypothese. Maar misschien gaat haar te verschijnen dissertatie in deze serieuze lacune voorzien.[11] |
|
Aanvuling van 10 juni 2017: |
Nog meer verwarring In juli 2016 blijkt er van gemeentewege een archeologisch rapport te zijn verschenen naar aanleiding van een opgraving in 2003 (!) op het Servaasbolwerk in het zuidoostelijk deel van de Oudelle. Het betreft hier het kloosterterrein van de voormalige Sint-Servaasabdij. Dit verslag, De Servaasabdij. Archeologische begeleiding van de aanleg van de stadsverwarming op het Servaasbolwerk, Basisrapportage Archeologie 55, staat op naam van C.M.W. den Hartog, maar bevat ook een bijdrage over wat ‘de fysisch-geografische resultaten’ worden genoemd van de hand van M. (Marieke) van Dinter (p. 33-34). Door haar is vastgesteld: ‘dat de natuurlijke
ondergrond
bestaat uit een zandpakket met daarop zavelpaketten. De top van het
zand
bevindt zich circa 0,8 tot 0,9 m+NAP en de zavelpakketten worden naar
boven toe
zwaarder respectievelijk lichte tot matig zware en zware zavel. Het
pakket
zware zavel reikt in elk geval tot 1,5 m+NAP.
Het zandpakket is geïnterpreteerd als beddingafzettingen van de Rijn en de bovenliggende zavelpaketten als oeverafzettingen van dezelfde rivier. Er is geen sprake van een afgedekt Romeins of vroegmiddeleeuws loopniveau dat zich in delen van de Utrechtse binnenstad op gemiddeld circa 1 tot 1,5m+NAP bevindt.38 Hieruit kan mogelijk worden afgeleid dat de rivierafzettingen in dit gebied pas na 500 na Chr. zijn gevormd.’ Wat interessant en in dit verband ook pikant is: noot 38 in bovenstaand citaat verwijst naar ‘Van Rooijen en Wynia 1996’. Hiermee wordt aangeduid: ‘Rooijen, C.A.M. van, en H.L. Wynia, ‘Zuidelijke binnenstad’, in: Archeologische kroniek provincie Utrecht 1994-1995, Utrecht 1996, 23-25.’ Zoals hierboven al is gezegd, wordt in dit artikel de aanwezigheid van rivierlopen door de Oudelle op grond van archeologische gegevens beargumenteerd ontkend. Van Dinters conclusie over het opgravingsterrein luidt: ‘De
natuurlijke ondergrond bestaat
uit rivierafzettingen van de Rijn, vermoedelijk gevormd in de
Middeleeuwen.’ Hiermee zou men zich tevredengesteld kunnen voelen, wanneer niet behalve de plattegrond die hierboven op deze webpagina staat (afb. 3) de hieronder afgebeelde plattegrond voorkomt (in het artikel op p. 33, afb. 2.1.):  ‘Ligging van het
opgravingsterrein op de kaart van
Wansleeben (1982) en ligging van de laat-Romeinse/vroegmiddeleeuwse
restgeulen.’
Deze plattegrond wijkt op verschillende punten af van de eerstgenoemde plattegrond. Zo wordt onmiddellijk ten noorden van het kloosterterrein een middeleeuwse rivierarm afgebeeld die vanaf de noordzijde van de Twijnstraat in een boog ongeveer ter plaatse van de ABC-straat en de Magdalenastraat of Keukenstraat naar de plek van het treinstation van het Spoorwegmuseum voert. Vervolgens zou deze arm weer bij het begin van de Maliebaan in westelijke richting zijn teruggebogen in de richting van de Nieuwegracht ongeveer ter plaatse van de Herenstraat. Verder wordt ook het tracé van de Nieuwegracht tussen ongeveer de Keukenstraat en de Herenstraat als rivierarm aangeduid. Over de onaannemelijkheid van een en ander zou heel wat op te merken zijn, maar ik wil me hier beperken tot de vrij plotselinge verandering van standpunten bij Van Dinter. Deze verandering ten opzichte van het hierboven genoemde verslag over de opgraving in het huis Loenersloot (Nieuwegracht 20) uit 2012 wordt namelijk op geen enkele wijze verantwoord. Dit gebeurt trouwens evenmin in het hiervóór in noot 11 vermelde Engelstalige artikel, verschenen in februari 2017, dat Marieke van Dinter schreef samen met Kim Cohen, Hans Middelkoop, Wim Hoek, Esther Stouthamer en Esther Jansma, en dat geheel opgenomen is in haar dissertatie van oktober 2017. Sterker nog, in de bijlage bij dit artikel (Appendix / Supplementary material to the paper Late Holocene lowland fluvial archives and geoarchaeology – Utrecht’s case study of Rhine river abandonment under Roman and Medieval settlement (2017)) wordt weer een ander beeld van de ontwikkeling tussen circa 800 en 1200 geschetst, zoals blijkt uit onderstaande plattegrond (ald. p. 43, fig. A6-4).  |
|
Aanvulling van 5 oktober 2017: |
In 1999/2000 vond er een vrij omvangrijke opgraving plaats in de Eligenstraat tussen deze straat en ten noorden daarvan de Groenestraat. De resultaten hiervan konden beschouwd worden als een belangrijke toets voor de opvatting van de archeologen C.A.M. van Rooijen en H.L. Wynia, dat er in het zuidoostelijk stadsdeel geen rivier heeft gestroomd, maar dat er een oeverwal lag (zie hierboven). Dit werd inderdaad door deze opgraving bevestigd; de samensteller van het verslag sprak zelfs van een oeverwal en een bijbehorende stroomrug (R. van der Mark, ‘Eligenstraat’, in: Archeologische kroniek Provincie Utrecht 2000-2001, 128-147, ald. 128; dezelfde, Eligenstraat. 2000 jaar bebouwing in het zuiden van de Utrechtse binnenstad. Basisrapportage archeologie 2 (Utrecht 2001) 5, 7 en 11). Het is dan ook verbazingwekkend, om niet te zeggen verbijsterend, dat Van Dinter c.s. voor deze plaats durven spreken van ‘cl v w’, dit wil zeggen channel deposits, levee deposits en vegetation horizon (palaeosol); dus geulafzettingen, oeverafzettingen en een vegetatiehorizont. De afkorting w komt niet in de legenda voor; ik ben er nog niet achter wat de auteurs hiermee bedoelen (Appendix, 5, nrs. 184 en 185). Onder de straat vóór het pand Nieuwegracht 67 werd, ten noorden van de werfkelder, in 1999 hoogstwaarschijnlijk het op de twaalfde eeuw gedateerde talud van de gegraven Oudelle, de voorloper van de Nieuwegracht, aangetroffen (R. van der Mark, ‘Utrecht. Nieuwegracht 67’, in: Archeologische Kroniek Provincie Utrecht 1998-1999, 118-124, ald. 121-122. Maar ook daar spreken Van Dinter c.s. van geul- en oeverafzettingen en een vegetatiehorizont (Appendix, 5, nr. 178). Zie verder M. Smit, ‘Keukenstraat 10-42/Schalkwijkstraat 1a-1b’, in: Archeologische en bouwhistorische Kroniek van de Gemeente Utrecht 1985, 157-163. Deze archeologe was op zoek naar een rivier, maar spreekt slechts van ‘rivierafzettingen’ (p. 159):
‘Of we hier te maken hebben met een verlande
rivierloop, is niet duidelijk. Het is even zeer mogelijk, dat het
opgravingsterrein zich precies in een komgebied van de rivier bevond, waar door
langzaam stromend water een pakket zware klei is afgezet.’
Ingegraven in deze
rivierafzettingen zijn de oudste sporen van menselijke aktiviteit in dit
stadsdeel aangetroffen: een slootje en enkele kuilen. Deze kunnen door
aardewerkvondsten in de 12e eeuw gedateerd worden.’
Maar Van Dinter c.s. concluderen ook hier weer tot geul- en oeverafzettingen en een vegetatiehorizont (Appendix, 4, nr. 103). Het spreekt voor zich dat ik mij hogelijk verbaas over de ‘flexibiliteit’ in opvattingen binnen een zeer kort tijdsbestek, en nog meer over de manier waarop zij en uiteindelijk ook haar mede-auteurs de resultaten van aangehaalde onderzoeken weergeven, temeer omdat er noch in het artikel noch in de Appendix verantwoording wordt afgelegd van de wijzigingen in standpunten. Tot een beter inzicht in de ontwikkeling van de rivierlopen in en rond dit deel van de stad heeft het in ieder geval niet geleid. Tot slot van deze aanvullingen: hoewel Marieke van Dinter, en met haar hoogstwaarschijnlijk ook haar co-auteurs, met de inhoud van deze al in augustus 2014 gepubliceerde webpagina bekend waren, hebben zij er niet naar verwezen en zijn dus ook niet beargumenteerd op de inhoud ervan ingegaan. Dit hebben zij trouwens evenmin gedaan op de inhoud van het artikel van hun archeologische collega's Van Rooijen en Wynia, welk artikel zij nota bene ook nu weer zelf aanhaalden. |
|
Aanvulling van 22 maart 2021:
Aanvulling van 22 maart 2023: Voor zover mij bekend is er nog geen wetenschappelijk verslag verschenen. Klik voor voorlopige opgravingsresultaten op deze koppeling. De aanwezigheid van een rivierarm kan er niet uit worden afgeleid.  Waarnemingen in het zuidprofiel van de opgraving bij het Nicolaaskerkhof. Foto M.W.J. de Bruijn 22 maart 2021.  Tot op vrij grote diepte werden nog baksteenresten aangetroffen. Foto M.W.J. de Bruijn 22 maart 2021. |
Opgravingen aan de Vrouwjuttenhof in maart 2021 In maart 2021 hebben er omvangrijke opgravingen plaatsgehad aan de Vrouwjuttenhof, waar peperdure stadsvilla’s en appartementen gepland zijn. Deze opgravingen, op twee verschillende plekken, boden royale mogelijkheden om de opvatting van de archeologen C.A.M. van Rooijen en H.L. Wynia te toetsen dat zich daar een stroomrug bevond en dat er geen rivierarm heeft gestroomd (zie hierboven).  De opgraving enkele tientallen meters ten noordwesten van de Nicolaïkerk gezien naar het zuidwesten. Foto M.W.J. de Bruijn 22 maart 2021. De geschreven bronnen geven in het betreffende gebied, tussen de Oudegracht en de Lange Nieuwstraat, nog in de vijftiende eeuw een akkergebied (eng) aan, terwijl het plein ten noorden van de Nicolaïkerk, nu het Nicolaaskerkhof, toen als brink (brenck) werd aangeduid. Dit duidt op een agrarische middeleeuwse nederzetting (zie hieronder). Op de informatieborden bij de opgraving werd de opvatting weergegeven, zoals die door Van Dinter c.s. wordt aangehangen, dat er tussen circa 800 en 1200 wél een rivier door het gebied gestroomd heeft. Vanzelfsprekend zijn we heel benieuwd naar wat de opgravingen aan nieuwe gegevens over dit voormalig akkergebied door de eeuwen heen hebben opgeleverd en dan met name ook of de beargumenteerde opvatting van Van Rooijen en Wynia over de afwezigheid van een rivier bevestigd dan wel omvergeworpen wordt. Afb. 1. De zuidelijke binnenstad van Utrecht. Donker gearceerd hierin de stroomrug, die geen rivier in dit gebied zou hebben toelaten. Tek. C.A.M. van Rooijen. Uit: Van Rooijen en Wynia, ‘Utrecht. Zuidelijke binnenstad’, 105. |
|
[12] Brenck: HUA, Bij het stadsarchief bewaarde archieven II, 2514 (1461); eng: HUA, Bij het stadsarchief bewaarde archieven II, 2573 (1445). Voor de betekenis van deze termen zie C. Dekker, Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen (z.pl. 1983) 150-161. [13]
Van Rooijen
en Wynia, ‘Zuidelijke binnenstad’, 110-113. In ‘Utrecht in de periode
700-1200 (Jaarboek
Oud-Utrecht 2010, 5-46, ald. 8-9, brengt Van Rooijen deze greppels
in
verband met de pascue graueningo, de gracht van de weide, in
een
oorkonde uit 723. Door C. Dekker, ‘Afwatering en scheepvaart ten westen
van de
stad Utrecht tot in de 14e eeuw’, in J.B. Berns e.a (red.), Feestbundel
aangeboden aan prof. dr. D.P. Blok (Hilversum 1990) 60-75, werd
deze
‘gravening’ of gracht overigens geïdentificeerd met de gracht naar en
in de
latere stadsweide ten westen van de stad, de Vleutense wetering (ald.
70-72).
Ik acht het onwaarschijnlijk dat deze wetering al in de Frankische tijd
bestond
(Husinghe ende hofstede, 40).
[14]
Afgedrukt
in C.J.C. Broer, Uniek in de stad. De oudste geschiedenis van de
kloostergemeenschap op de Hohorst bij Amersfoort, sinds 1050 de
Sint-Paulusabdij in Utrecht, 620-621.
[19]
HUA,
Oudmunster 395, f. 10 (1220): aream in Veteri valle (druk: Oorkondenboek
van het sticht Utrecht tot 1301, II (uitg. K. Heeringa)
(’s-Gravenhage
1946) nr. 685. In een necrologium van Oudmunster van omstreeks 1380
(HUA,
Oudmunster 395), f. 106: Item legavit ad capellam sancte Crucis in
qua iacet
sepultus aream in Oudelle et aream in Nova platea.
[20]
Zie bv. voor Oudmunster: HUA, Oudmunster 2383; voor Sint-Marie: Coll.
Booth 143; voor Sint-Paulus: Bij het stadsarchief bewaarde archieven I,
1190-5.
[21]
Ik meen dat
iets dergelijks ook heeft plaatsgehad bij de verkaveling van de
Bemuurde Weerd
(nog te verschijnen webpagina).
[22]
HUA, St.‑Pieter 273; druk: Oorkondenboek van het sticht Utrecht
II, nr.
778, p. 212. De Bruijn, Husinghe ende hofstede, 326-328.
[23]
HUA, Oudmunster 974; druk: Oorkondenboek van het sticht Utrecht III (uitg. F. Ketner) (’s-Gravenhage 1949),
nr. 1256, p. 51. De Bruijn, Husinghe ende hofstede, 315-317.
[24]
Het is niet
duidelijk of deze abdij tevoren buiten de muren in Abstede gevestigd is
geweest. Zie hierover uitvoerig J.J. van Moolenbroek, ‘Servatius en
Johannes.
Over de vroegste geschiedenis van het Utrechtse vrouwenklooster van St.
Servaas’, Jaarboek Oud-Utrecht 1997, 170-203.
Aanvulling van 5 oktober 2017: Onder de straat vóór het pand Nieuwegracht 67 werd, ten noorden van de werfkelder, in 1999 hoogstwaarschijnlijk het op de twaalfde eeuw gedateerde talud van de gegraven Oudelle, de voorloper van de Nieuwegracht, aangetroffen (R. van der Mark, ‘Utrecht. Nieuwegracht 67’, in: Archeologische Kroniek Provincie Utrecht 1998-1999, 118-124, ald. 121-122.  Afb. 5. Het zuidelijk deel van het stadsgebied met rechts daarvan het aangrenzende Abstede op de kaart van Jacob van Deventer van omstreeks 1565. Aan de bovenzijde de Minstroom en in het midden de Kromme Rijn. [25]HUA,
Stad
I, 328 (24 januari 1348). In het hierboven genoemde, in juli 2016
gepubliceerde verslag van de opgraving op het terrein van de voormalige
Sint-Servaasabdij in 2003 wordt deze belangrijke oorkonde niet vermeld,
laat staan behandeld.
[27]
S. Muller
Fz. (uitg.), De middeleeuwsche rechtsbronnen der stad Utrecht I
(’s-Gravenhage 1883) 54.
[29] Oorkondenboek
van het Sticht Utrecht I (uitg. S. Muller Fz. en A.C. Bouman)
(Utrecht
1920), nr. 1196: decimarum ville de Absteden et Abstedervelde,
jacentium
inter Hollebrugge ab oriente et Renum ad occidentem ville predicte,
item
inter
Renum contra meridiem et terminos terre, que dicuntur Vene et Aldwyc,
contra
septentrionem.
|
De Oudelle in de Late Middeleeuwen Eerst voor de veertiende eeuw kunnen we ons een enigszins gedetailleerd beeld vormen van het gebied. Maar dit wil niet zeggen dat er niet ook voor een oudere periode het een en ander over te zeggen valt. Retrospectief kunnen zelfs enkele gegevens teruggevoerd worden tot vóór de afbakening van het stadsgebied in 1122. Tevoren hadden we hier te maken met een open gebied, dat door het ontbreken van topografische aanduidingen niet te omgrenzen valt. Zoals uit latere gegevens blijkt, werd met de Oudelle het territoir aangeduid dat het zuidoostelijk deel van het middeleeuwse stadsgebied besloeg. Het bevond zich ten zuidoosten van de bisschoppelijke burcht op en rond het Domplein. In het zuiden van de Oudelle bevond zich waarschijnlijk een akkercomplex. Het terrein ten noorden van de brink (brenck) bij de Sint-Nicolaaskerk werd namelijk nog in de vijftiende eeuw aangeduid als eng, de aanduiding van een oud akkergebied.[12] De hoge ligging van een dergelijk akkercomplex komt overeen met de daar archeologisch vastgestelde oeverwal. Interessant is de archeologische vaststelling dat al in de Romeinse tijd het gebied ten zuiden van de burcht doorsneden werd door slootjes en dat daar minstens éénmaal, waarschijnlijk in de Karolingische periode, de verkaveling gewijzigd is.[13] Er zal dus al vanaf de Romeinse tijd in dit gebied landbouw bedreven zijn. Het oudste historische, dus schriftelijke gegeven dat betrekking heeft op de Oudelle zelf, of althans een deel ervan, dateert van 1050, toen hier ten zuiden van de bisschoppelijke burcht op het latere Domplein de Sint-Paulusabdij werd gevestigd. In de bewaard gebleven oorkonde zegt bisschop Bernold dat hij ten zuiden van de burcht – in meridiana plaga eiusdem urbis – een klooster heeft laten bouwen ter ere van Christus, zijn moeder de maagd Maria, de apostelen Petrus en Paulus en de bijzondere patroon van de bisschop, Sint-Maarten.[14] Dit klooster was de voortzetting van een abdij die door Bernolds voorganger bisschop Ansfried was gesticht op de Hohorst, later Heiligenberg, bij Amersfoort.[15] Bisschop Bernold bevestigde de schenkingen die door bisschop Ansfried en zijn opvolger bisschop Adelbold aan de abdij waren gedaan en voegde er enkele schenkingen aan toe, waaronder zes aan het klooster grenzende huiserven (aree). Het is niet duidelijk waar deze erven gelegen waren, maar zij zullen zich in ieder geval in het gebied van de Oudelle bevonden hebben. In later tijd bezat de abdij huiserven zowel aan de noordoostkant als ten zuiden van het abdijterrein. Aan de zuidkant bezat de abdij bovendien al minstens vanaf de veertiende, maar mogelijk zelfs al in de twaalfde eeuw de lage jurisdictie in een omvangrijk gebied ten westen van de Nieuwegracht. Dit rechtsgebied strekte zich uit van de Hamburgerstraat tot en met de erven aan de zuidzijde van de ABC-straat.[16] Ten zuiden van de ABC-straat, langs de Groenestraat, bezat de abdij nog een perceel, dat zich al in de eerste helft van de veertiende eeuw uitstrekte vande Lange Nieuwstraat tot de Oudelle en dat in leen gehouden werd van de abt van Sint-Paulus.[17] Iets noordelijker daarvan, ter plaatse van het huidige Nieuwegracht 137, was het kapittel van Oudmunster, speciaal de Heilig-Kruiskapel, gerechtigd in een huiserf.[18] Waarschijnlijk was dit perceel in het eerste kwart van de dertiende eeuw geschonken door proost Wouter, die naar zijn wens in de kapel begraven werd.[19] Dit gegeven toont aan dat er zich al vroeg in de dertiende eeuw ook huiserven in het zuidwestelijk deel van de Oudelle bevonden. Opmerkelijk is dat hier zowel de kapittels van Oudmunster en Sint-Marie als de Sint-Paulusabdij gerechtigd waren.[20] Dit kan erop duiden dat bij een verkaveling van dit gebied met name instellingen als de kapittels en de abdij er ooit percelen hebben kunnen verwerven.[21] Aanmerkelijk meer vroege gegevens zijn er over het deel van de Oudelle ten oosten van de Nieuwegracht. Aan de noordzijde bestonden er al in de eerste helft van de dertiende eeuw huiserven aan de Dam, de latere Pausdam. Hendrik van Lent hield die, met de jurisdictie, in leen van de proost van het kapittel van Sint-Pieter. In 1228 verklaarde deze dat wanneer het kapittel die erven kon aankopen, zij voortaan vrij tot de prebenden van de kanunniken zouden behoren.[22] Verder naar het zuiden toe bezat het kapittel van Oudmunster in ieder geval al rond het midden van de dertiende eeuw zeven huiserven en een kamp (een stuk bouwland), met de daartoe behorende jurisdictie. Aan de kamp ontlenen de huidige Oude en Nieuwe Kamp hun naam. Op 18 mei 1252 oorkondde Amelis uten Weerde dat hij onder meer deze goederen, die hij van de proost van Oudmunster in leen hield, aan het gelijknamige kapittel had verkocht.[23] In het zuiden ten slotte lijkt al minstens in het tweede kwart van de dertiende eeuw de aan Sint-Servaas gewijde vrouwenabdij gevestigd te zijn geweest.[24] Dit laatste gegeven brengt ons terug bij de waterlopen en de gracht door de Oudelle. Van de Nieuwegracht is vaak aangenomen dat zij vanaf 1391 aangelegd is. Maar het tracé van deze gracht, aangeduid als Oudelle, is gezien het bovenstaande waarschijnlijk al veel ouder, mogelijk zelfs zo oud als de omwalling van de stad omstreeks 1122. Op de oudste betrouwbare plattegrond van de stad, de kaart van Jacob van Deventer van omstreeks 1565, is te zien dat aan de zuidoostzijde van de stad de stadsbuitengracht een gebogen vorm had en dat zich enkele tientallen meters ten zuiden daarvan een daaraan ongeveer daaraan evenwijdig liggende waterloop bevond. Verder naar het oosten heette deze waterloop de Minstroom. In de verschillende theorieën over de rivieren in en rond de stad worden zowel dit deel van de stadsbuitengracht als de genoemde waterloop als het restant van een rivierarm beschouwd. Sommigen zien er het begin van de Vecht in, die zich hier bij het begin van de Oudegracht van de Kromme Rijn zou hebben afgesplitst. Het water zou dan voorts in oostelijke richting hebben gestroomd.  Afb. 6. Het zuidoostelijk stadsgebied en het aangrenzende Abstede met verschillende aanduidingen op de kaart van Cornelis Specht van 1696. Onderaan rechts van het midden lag de Hollebrug over het Vossegat. Een probleem levert de aansluiting van de parallel aan de stadsbuitengracht liggende waterloop Minstroom met de Nieuwegracht op. Het lijkt er namelijk op dat het zuidelijk deel van de Nieuwegracht nog in 1348 de Oude Abstede werd genoemd, wat wijst op een oude waterloop:[25] Alle
den ghenen die desen brief sellen sien of horen
lesen wi abdisse ende ghemene convent van sinte Servaes tUtrecht maken
cont
ende kenlic dat wi eendrachtelike overghegheven hebben den
borghermeysteren,
scepenen ende ghemenen raet van Utrecht van onsen erve gheleghen tot
Absteden
horre stat singhel mede te breden in der lenghe zeven ende viertich
roeden ende
inder brede twe roeden. Ende si hebben daer voer weder ghegheven ons
ende onsen
godshuse voerseyt erflike te bliven horre stat steghe die daer neffen
sinte
Servaes poerte gheleghen is, van horre stat singhel sloet op streckende
aen dat
water dat Oude Abstede gheheyten is, in sulken vorwarden dat wi noch
onse
nacomelinghe horre stat singhel noch singhel sloet die daer neffen
onsen erve
leghet nyet verminren en sellen noch en moghen, ten sel altoes breed
bliven
boven tusschen den utersten cant vander singhel mure ende den utersten
cant
vanden singhel sloet vier roeden ende twe voete, also ver alse onse
erve strect
vander Nicker cule op an horre stat meente, ende al sonder archeyt.
In orconde des briefs beseghelt mit ons convents seghel. Ghegheven int iaer ons Heren dusent drehondert achte ende viertich op sinte Pouwels avont inden afterwinter. Voor het afstaan van een strook grond voor de verbreding van de stadssingel verkreeg de abdij dus een steeg naast haar poort, opstrekkend vanaf de stadssingel tot aan het water Oude Abstede. Mogelijk ging het bij deze steeg om een steeg, de Sint-Servaassteeg, in het verlengde van de huidige Groenestraat,[26] maar zeker is dat niet, omdat de poort aan de zuidwestzijde van het abdijterrein heeft gestaan. Wel zeker is dat het een oude waterloop betrof – mogelijk een voorloper van de Nieuwegracht – en aannemelijk dat deze via de doorgang bij de Sint-Servaastoren (Wedermoet) aansloot op de buiten de stad gelegen Minstroom. Maar deze Minstroom werd in een beëdigde verklaring uit 1337 van twee schepenen, twee raadsleden en twee oudermannen van de gilden nu juist de Nye Minne genoemd. De zes verklaarden dat de vischerye der stat toebehoerd van Wedermoet doer de Nye Minne op streckende tot der Hoelrebrugghe toe.[27] De Hollebrug lag bij het Vossegat, op de plaats waar de Minstroom uitkwam in – of zich juist afsplitste van – de Kromme Rijn.[28]. In een oorkonde van 8 april 1249 wordt gesproken van de tienden van het dorp (villa) Abstede en Abstederveld, liggende tussen Hollebrug ten oosten en de Rijn ten westen van voornoemd dorp, eveneens tussen de Rijn naar het zuiden toe en de grenzen van het land dat Veen wordt genoemd en Oudwijk naar het noorden toe.[29] Hierin herkent men zonder problemen het ‘eiland’ dat omsloten wordt door de Minstroom in het noorden en oosten, en de Kromme Rijn in het zuiden en westen. Maar zoals zo vaak in de vroeg- en hoogmiddeleeuwse geschiedenis hebben we hier weer te maken met een legpuzzel waarin de meeste stukjes ontbreken. We kunnen ons gezien dit alles afvragen of de geschiedenis van de rivierlopen in en rond Utrecht vóór de omwalling van de stad in het eerste kwart van de twaalfde eeuw wel ooit bevredigend kan worden opgelost. We beschikken nu eenmaal over slechts weinige en fragmentarische gegevens, afkomstig van enkele incidentele opgravingen en een aantal grondboringen. Daar komt nog bij dat de tot aan de afdamming van de Rijn bij Wijk bij Duurstede in het eerste kwart van de twaalfde eeuw nagenoeg vrij stromende rivieren de Vecht en de Rijn, maar ook de latere bouwactiviteiten in de stad Utrecht, de ontwikkeling van de verschillende opeenvolgende rivierlopen weer voor een deel hebben uitgewist. Op basis van deze zeer gebrekkige gegevens zal vooralsnog slechts een onvolledig beeld met een hoog speculatief gehalte kunnen worden gevormd. We hadden gehoopt dat de dissertatie van Marieke van Dinter hierover op een aantal punten meer duidelijkheid zou gaan verschaffen, bijvoorbeeld over de plaats waar de Vecht zich van de Rijn afsplitste. Wanneer dit voor de periode kort vóór de stadsomwalling had kunnen worden vastgesteld, was dit al een mooi resultaat geweest. Maar helaas is dit niet het geval. Integendeel, wat zij samen met de geologen, fysisch geografen en archeologen Kim Cohen, Hans Middelkoop, Wim Hoek, Esther Stouthamer en Esther Jansma – dus in totaal zes (!) auteurs/onderzoekers – heeft geproduceerd, helpt ons niet of nauwelijks verder om de ontwikkeling van de loop van de rivieren in en rond Utrecht in die periode te verduidelijken. Zie voor verder commentaar op de onbeholpenheid van deze publicatie ►Nieuwe theorieën over de rivierlopen in en rond Utrecht. |
|
© 2014-2023 C.J.C. Broer en M.W.J. de Bruijn. - Gepubliceerd 13 augustus 2014; laatst bewerkt 22 maart 2023. |
|