Te citeren als: M.W.J. de Bruijn, ‘Tussen Rijn en Vecht. Beschouwingen over de rivierlopen in en rond Utrecht circa 1100’ (www.broerendebruijn.nl/Rivierlopen.html, versie van [datum], geraadpleegd op [datum]).

[3] M. van Dinter, Living along the Limes. Landscape and settlement in the Lower Rhine Delta during Roman and Early Medieval Times (Utrecht 2017).

[4] Van Dinter e.a., Appendix, 43, afb. A6-4 (ca. 800-1200).



De rivierlopen en grachten tussen circa 800 en 1200 volgens Van Dinter c.s. (afb. A6-4).

Het min of meer algemeen geaccepteerde beeld van de rivieren en grachten rond Utrecht circa 1125. Gestippeld de gegraven waterlopen.

[12] M.W.J. de Bruijn, Husinghe ende hofstede. Een institutioneel-geografische studie van de rechtspraak over onroerend goed in Utrecht in de middeleeuwen (Utrecht 1994) 337-338.
Aanvulling van 14 januari 2021:
Zoals uit bronnen vanaf de veertiende eeuw blijkt, lag ten westen van het begijnhof, ten noorden van de Voorstraat, de oude wijk Boventorp (Breedstraat en Lange Lauwerstraat). Ook dit wijst op de aanwezigheid van een oeverwal en niet van een rivierarm (zie ► Boventorp, een (bijna) vergeten Utrechtse wijk).

‘Nu we ten westen van de Oudegracht zo’n uitgebreid havenfront hebben leren kennen, rijst de vraag of er ten oosten van die gracht ook een dergelijk front is geweest. De eerste keer dat de diepere grondlagen in dit gebied zijn waargenomen, was tijdens de rioleringswerkzaamheden in de Van Asch van Wijcksstraat in 1976-77. Bij die gelegenheid werd een oever vastgesteld, waarbij het rivierzand zich ter hoogte van de Lange Lauwerstraat op 1.3 m. +NAP, bevond. Naar het zuiden toe werd het zandpakket snel veel dikker: zes meter verder lag de top al op 2.4 m. +NAP, terwijl het verderop gedeeltelijk weer lager leek te liggen. Naar het noorden toe werden de rivierafzettingen op steeds dieper niveau waargenomen, zodat de conclusie mag zijn dat we hier met een rivieroever en bijbehorende oeverwal ter hoogte van de Lange Lauwerstraat te maken hebben. Er is geen enkel spoor van een oeverversteviging of kadeconstructie waargenomen.’

‘De breedte van de restgeul die is aangetroffen bij de Merelstraat is zo groot dat dit wijst in de richting van de hoofdloop van de Vecht zelf. De restgeul was tot in de twaalfde eeuw bevaarbaar, maar is in de dertiende eeuw vrijwel volledig verland. In de veertiende eeuw werd de verlande geul grotendeels overdekt met een dikke laag zavel vermengd met baksteenpuin en afval. Waarschijnlijk is slechts een smal deel van de restgeul – het Zwarte Water zelf – open gehouden, zodat het kon dienen als transportweg.’[15]

‘Het Zwarte Water is een restgeul, waarschijnlijk van de Vecht, die in de twaalfde eeuw is verland. De restgeul is ca. 25 m breed en was in eerste instantie ca. 2,5 m diep. Vermoedelijk hangt de verlanding samen met de afdamming van de Rijn stroomopwaarts bij Wijk bij Duurstede in 1122 na Chr.’[16]

Aanvulling van 19 oktober 2017:
In het Jaarboekje van “Oud-Utrecht” 1946, 53-60, schreef de rechtshistoricus P.W.A. Immink een artikeltje onder de titel ‘Iets over den Rijnloop in Utrecht’. Hierbij drukte hij op p. 57 nevenstaande afbeelding af: Op p. 54 schreef Immink onder meer:
‘Wij beginnen met het noorden. Aan die zijde wordt de eigenlijke stad gescheiden van drie gebieden, genaamd Nieuwe Weerd, Bemuurde Weerd en Cranenhofstede of Domproosteneng. De beide eerste namen wijzen erop, dat we hier te doen hebben met weerden of waarden, d.w.z. met aan alle zijden door wateren omgeven stukken grond, dus eilanden. Dat we in deze drie stukken één oorspronkelijke waard moeten zien, die door het graven van grachten om het middengedeelte – de Bemuurde Weerd – in drieën werd gedeeld, heb ik elders getracht aannemelijk te maken (nt 1: In “De stadsvrijheid van Utrecht”. Opstellen aangeb. aan Prof. Jhr. Dr. D.G. Rengers Hora Siccama 1906-1942, p. 327.). Ten noorden van de binnenstad lag dus een waard. Was nu deze waard gevormd door het graven van de gracht? Dit is uiterst onwaarschijnlijk. In de eerste plaats kan men zich afvragen, waarom in dat geval niet dankbaar gebruik werd gemaakt van den dan toch noordelijk om den waard loopenden rivierarm, maar bovendien – en dit is veel belangrijker – wijst alles er op, dat zich zuidelijk om den waard een arm van de Vecht heeft geslingerd. De op een teekening in het kaartboek van St. Jan (nt. 2: Archief van het kapittel van St. Jan 328 (Rijksarchief Utrecht)) voorkomende perceelsafscheiding tusschen Domproosteneng en de gronden van het kapittel van St. Jan alsmede het daarop aansluitende vloeiende beloop van den Weerdsingel (O.Z.) leveren hiervoor het m.i. overtuigende bewijs. Deze Vechtarm zal nu verder naar het westen ongeveer de bedding van de singelgracht hebben gevolgd om dan in den uitersten noord-westhoek van de stad -- bij de zgn. Doornboom -- naar het noorden om te buigen door het bed van den eenige jaren geleden gedempten Otterstroom.’
Ervan afgezien dat een waard niet per se een eiland hoeft te zijn, kan ik me bij de argumenten van Immink aansluiten en vullen zij voor een deel de mijne aan.

Aanvulling van 18 september 2018:
Op het internet trof ik de Engelstalige doctoraalscriptie (Master dissertation) aan van Nienke Lameris: Wijk C and the Breedstraatbuurt from Middle Ages to Modernity: The spatial developments of two neighbourhoods in Utrecht (Utrecht 2015). Het  werkstuk gaat dus ook over het op deze webpagina behandelde gebied. Gezien de tijd van verschijnen vóór het artikel van Marieke van Dinter en haar mede-auteurs zijn gelukkig hun grotendeels speculatieve theorieën over de rivierlopen buiten beschouwing gebleven. De gegevens over de Middeleeuwen zijn echter hoofdzakelijk afkomstig uit een beperkte selectie van de literatuur en daarmee is ook de betekenis van deze scriptie op dit punt wel voldoend aangeduid. Mogelijk is zij een uitgangspunt voor grondiger studie.

‘In the south of the city, three small channels bifurcate away from the main channel that forms the south-eastern medieval city rim (Abstede section discussed above). Their presence and connection are based on curved roads and ditches on oldest-available topographical maps (Fig. 4b and Appendix 4; e.g. curved parts of Oude Gracht (‘Old Canal’). Kromme Nieuwegracht (‘Curved New canal’), Voorstraat; also low lying appearance on LiDAR images: www.ahn.nl) and Neude (lowlying swampy area until heightened with sand in 1441; Struick, 1968). […] The limited lateral dimensions of these channels suggest that they are part of the overbank flood-deposit complex (i.e. a silty-clayey crevasse splay). The channels collected fill in the 12^th to 13^th centuries AD) fig. 4a and Table 5 Section E, F, G and J, GrA 50004: 880 _­± 35 BP, UtC 14933: 792 ± 27 BP; Van Veen, 2010; Griffioen, 2011; Den Hartog, 2013a).

‘Natuurlijk zand werd vastgesteld op ca. 0.50+ NAP. Daarop lag een dik, wat venig en sterk verontreinigd pakket met wat onduidelijke paaltjes. Het schervenmateriaal gaf geen aanleiding te vermoeden dat de fameuze vroeg-middeleeuwse haven doorsneden werd.’

‘By the end of the 10^th century the deepest part of the Oude Rijn channel started to collect an exclusively muddy fill, followed by the shallower river parts in the beginning of the 11^th century. This indicates that at that time, most water received from the Kromme Rijn was routed via the Vecht and that the Oude Rijn channel through te city of Utrecht and beyond had become a standing water body trapping flood sediment only. When the river was dammed upstream at Wijk bij Duurstede in AD 1122, some 100-200 years later, the Oude Rijn residual channel segment was just about 10 m wide and 1-2 m deep.’[30]

Naar boven ▲