Te citeren als: C.J.C. Broer en M.W.J. de Bruijn, ‘De vroegmiddeleeuwse geschiedenis van Utrecht op Wikipedia’ (www.broerendebruijn.nl/Wikipedia.html, versie van [datum], geraadpleegd op [datum]).

'Op en rond het huidige Domplein is de plaats waar de Romeinen rond 50 n.Chr. de basis voor de stad Utrecht hebben gelegd. Aan de oever van de Rijn bouwden ze het castellum Traiectum van hout en aarde. Dit fort was onderdeel van de verdedigingsgordel langs de noordgrens van het Romeinse Rijk, de zogenaamde limes. Tussen 50 en 270 n.Chr. werd het castellum vier maal herbouwd. Na het vertrek van de Romeinen streden de Friezen en de Franken lange tijd om de vesting. De overgebleven ommuring leefde voort als de burcht Trecht.

In 690 stichtte de Angelsaksische missionaris en bisschop Willibrord  binnen de grotendeels verlaten grenspost Utrecht een geestelijk centrum met twee kerken, waar later nog een derde aan werd toegevoegd. Hieruit ontwikkelde zich het complex van de aan Sint-Maarten gewijde Domkerk, de Sint-Salvatorkerk en de tussengelegen Heilig-Kruiskapel. Vanaf de achtste eeuw, met een onderbreking vanwege Vikingen, zetelde een bisschop in Utrecht, dat daardoor het religieuze centrum van de Noordelijke Nederlanden was.'

'In deze tijd begon het proces van de definitieve kerstening van de Friese gebieden. In 690 arriveerde de Angelsaksische missionaris Willibrord uit Engeland in de Lage Landen. Nadat hij zich verzekerd had van de steun van het Frankische hof en zich in Rome tot aartsbisschop der Friezen had laten wijden, vestigde hij zich in 695 in Utrecht. Binnen de muren van het oude castellum stichtte hij de Sint-Salvatorkerk, waaraan hij een klooster verbond. Daarnaast liet hij het kerkje van Dagobert I herbouwen, dat hij aan Sint-Maarten wijdde. Vanuit Utrecht werd nu de missionering van de Friezen ter hand genomen.

Een laatste onderbreking van de Frankische heerschappij vond plaats toen de Friezen in 714 nog eenmaal Utrecht in handen kregen. In 719 aan het eind van de Frankische Burgeroorlog werden zij echter definitief verdreven door de Frankische hofmeier Karel Martel. In dat jaar kreeg Willibrord gezelschap van zijn landgenoot Bonifatius, die zich enkele jaren later naar het Germaanse gebied ten oosten van de Rijn begaf. Karel Martel schonk het voormalige castellum met het omliggende gebied in 723 aan de Utrechtse kerk, waarmee de basis gelegd werd voor het wereldlijk gezag van de kerk.
Ook na de dood van Willibrord in 739 bleef Utrecht het religieuze centrum over een groot gebied. Van een georganiseerd bisdom was aanvankelijk nog geen sprake, maar Bonifatius wist de plaats uit handen van de Keulse bisschop te houden, die er aanspraak op maakte op basis van de oude schenking van Dagobert. Vanuit de kloostergemeenschap binnen de muren van het castellum vormde zich de Utrechtse Domschool die onder Gregorius van Utrecht tot grote bloei kwam met wijde reputatie en leerlingen had als Liudger. De opvolger van Gregorius, Alberik I, werd in 777 in Keulen tot bisschop van Utrecht gewijd. Het bisdom omvatte bijna het hele gebied van het latere Nederland boven de rivieren en Zeeland, en werd een suffragaan bisdom van het tot aartsbisdom gepromoveerde Keulse diocees. Mogelijk werd de Utrechtse doopbelofte met bijgaande lijst in Utrecht gebruikt.'

'De eerste Sint-Salvatorkerk werd gesticht door Willibrord (†739) na zijn wijding tot aartsbisschop in 695 door paus Sergius I en de toewijzing door Pepijn van Herstal van het voormalige Romeinse fort Traiectum (burcht Trecht) als zetel. Het exacte stichtingsjaar is niet bekend maar deze valt in ieder geval voor 724. De kerk werd gebouwd binnen de muren van het voormalige fort. Het patrocinium - Salvator, wat 'verlosser' betekent, Christus zelf dus - verwijst mogelijk naar de Lateranenkerk, de kathedraal van de bisschop van Rome, de paus dus, en daarmee hoofdkerk van stad en wereld. Ook deze kerk was namelijk in de eerste plaats aan Christus-Salvator gewijd.

Van de Salvatorkerk in zijn eerste gedaante zijn geen afbeeldingen bekend. Rond de Tweede Wereldoorlog werd de bodem ter plaatse van de Salvatorkerk archeologisch onderzocht. Ter plaatse van de voormalige kruising, op de as van de kerk, werden muurresten en kalkstenen sarcofagen gevonden. Uit de positionering van deze resten op de as van de latere kerk kon geconcludeerd worden dat het ging om de oostelijke annex van de kerk. Uit het merkwaardige grondplan van de latere kerk (met onder meer een zeer breed en een extreem kort schip en een zware toren) konden tenslotte de dimensies van de op de oostelijke annex aansluitende zaal worden gededuceerd. De Utrechtse Salvatorkerk was in eerste opzet waarschijnlijk een forse zaalkerk van circa 12 bij 18 meter, met aan de oostkant een ingesnoerde annexbouw, eveneens op rechthoekige grondslag (omstreeks 9 bij 12 meter).

De oostelijke annex diende mogelijk als koor, maar gezien het grote aantal kalkstenen sarcofagen binnen de muren van dit bouwdeel gebruikte men deze ruimte ook als grafkapel, of was er sprake van een combinatie van beide functies.

De Salvatorkerk lag ten zuidwesten van een tweede, kleiner kerkgebouw, vanaf de twaalfde eeuw bekend als de Heilig-Kruiskapel (gesloopt in 1826). Waarschijnlijk was deze kerk oorspronkelijk de Sint-Maartenskerk. Tezamen vormden de kerken tot de tiende eeuw een complex dat wel met de term dubbelkathedraal wordt aangeduid. Of het complex daadwerkelijk als zodanig functioneerde is niet duidelijk. Vanaf omstreeks 750 heeft de Maartenskerk duidelijk het primaat en wordt zij met de term kathedraal aangeduid. Daarmee zou zij de directe voorloper zijn van de latere Domkerk.

Merkwaardigerwijs blijkt uit bronnen uit de latere middeleeuwen dat de Maartensdom wat betreft het dooprecht - toch een privilege dat bij uitstek aan de hoofd- en moederkerk van een bisdom (de kathedraal dus) verbonden hoort te zijn - afhankelijk was van de Salvatorkerk, waar in de westbouw een als oeroud omschreven doopvont stond opgesteld. Het kapittel van de Dom diende daar zijn wijwater te betrekken. Dit merkwaardige gebruik is een aanwijzing dat de Salvatorkerk mogelijk eerst als hoofdkerk was bedoeld, maar dat die functie rond 750 op de Maartenskerk is overgegaan.'

'Of het complex daadwerkelijk als zodanig functioneerde is niet duidelijk. Vanaf omstreeks 750 heeft de Maartenskerk duidelijk het primaat en wordt zij met de term kathedraal aangeduid. Daarmee zou zij de directe voorloper zijn van de latere Domkerk.'

'Omstreeks 695 werd onder leiding van de Angelsaksische monnik Willibrord, die door de paus van Rome tot aartsbisschop der Friezen was benoemd, een aan Sint-Maarten gewijde stenen kerk in Utrecht gebouwd. Bovendien stichtte Willibrord naast de Sint-Maartenskerk een tweede kerk, de Sint-Salvator. Waarschijnlijk werden beide kerken bediend door één gemeenschap van geestelijken. Willibrord maakte dit complex tot het centrum van waaruit hij de kerstening van de Noordelijke Nederlanden ondernam. Ook na zijn dood bleef Utrecht het kerkelijke centrum van deze streek, dankzij het bestuur van Gregorius van Utrecht en de definitieve inrichting van het bisdom Utrecht rond het jaar 777. Aan de kloostergemeenschap vormde zich tevens de destijds bekende Domschool waar uit binnen- en buitenland aanstaande geestelijken werden opgeleid.
Waar de Sint-Maartenskerk van Willibrord precies heeft gestaan is nog volop onderwerp van discussie; opgravingen op het Domplein in 1929, 1936 en 1993 hebben nog geen uitsluitsel gegeven. Zowel de plaats van de huidige Dom als die van de verdwenen Heilig-Kruiskapel komen in aanmerking. Ook is de vraag onopgehelderd of de Sint-Maartenskerk wel vanaf het begin de hoofdkerk van het prille bisdom was: de Sint-Salvatorkerk stond later immers ook bekend als Oud-Munster.'

'Deze kwestie kan misschien worden opgehelderd door nieuw archeologisch onderzoek op de plaats van het verdwenen schip van de Dom, waar fundamenten voorkomen die tot nu toe moeilijk te dateren bleken.'

Naar boven ▲