Monniken in het moeras

Verschenen in 2011:
Monniken in het moeras
De vroegste geschiedenis van de abdij van Sint-Laurens in het Oostbroek bij Utrecht (en Vrouwenklooster in De Bilt)
door dr. Charlotte J.C. Broer

Rond 1121 trokken enkele ridders zich terug in het moeras ten oosten van Utrecht, het Oostbroek, om daar een vroom leven als heremiet te gaan leiden. Al spoedig hierna, in 1122, werd het aldus daar ontstane klooster, dat zowel mannen als vrouwen herbergde, begiftigd door niemand minder dan keizerin Mathilde, echtgenote van keizer Hendrik V. Juist in deze periode bezocht de keizer enkele malen Utrecht en vonden daar gebeurtenissen plaats die van grote invloed zouden zijn op de ontwikkeling van de stad Utrecht en haar omgeving.

In deze publicatie wordt het ontstaan en de eerste ontwikkeling van dit klooster – later bekend als de Sint-Laurensabdij en het daarnaast ontstane Vrouwenklooster in De Bilt – in de context van de genoemde ontwikkelingen geplaatst. Hierbij worden de gebeurtenissen in en rond Utrecht in deze periode in een nieuw licht gezet en worden de bronnen die er van de begunstiging van de abdij bewaard zijn gebleven opnieuw bekeken.

De publicatie, die wordt uitgegeven door de auteur, is begin maart verschenen. Het boek (ISBN: 978-90-805772-5-1) telt 304 bladzijden en is
rijk geïllustreerd.
De prijs van het boek bedraagt thans € 10,00 (exclusief kosten voor verzending/bezorging binnen Nederland, € 4,15). Het is te bestellen door overmaking van het verschuldigde bedrag op IBAN: NL86 INGB 0004 041 432 t.n.v. C.J.C. Broer, Stadionlaan 41, 3583 RB Utrecht, onder vermelding van ‘Sint-Laurensabdij’. U dient er wel voor te zorgen dat op de overschrijving duidelijk uw naam en adres zijn vermeld; handig is het die gegevens even apart door te geven via cjcbroer[at]casema[punt]nl of telefoonnummer 030 254 19 94). Na ontvangst van de betaling zal Monniken in het moeras u per omgaande worden toegezonden.
Mocht u het boek willen komen afhalen (en verzendkosten uitsparen), dan dient u even contact met ons op te nemen.

Bij besluit van 23 maart 2011 heeft het college van burgemeester en wethouders van de gemeente De Bilt een waarderingssubsidie verleend voor de uitgave van dit boek. Het college heeft daarmee tot uitdrukking willen brengen de waardering voor het onderzoek dat naar een belangrijke periode uit de geschiedenis van De Bilt is gedaan en voor het in boekvorm laten verschijnen van de uitkomsten van het onderzoek.

Hiernaast werd een subsidie ontvangen van het Van Ewijck Fonds uit De Bilt.

Voor Monniken in het moeras en de media zie hieronder.

Lotty bij de controle van de omslag van het boek

Op 21 februari 2011 is begonnen met het drukken.
Hier de auteur bij de controle van de omslag.

Het gaat om de inhoud.

Het drukken van de eerste katern.

Afschrift van de oorkonde uit 1122 van keizerin Mathilde voor de pasgestichte abdij van Sint-Laurens in het Oostbroek bij Utrecht.

Inhoudsopgave

Woord vooraf
Inhoudsopgave
Inleiding
1
Het ontstaan en de vroegste geschiedenis van Sint-Laurens:
vragen en een eerste verkenning

1.1
Het oudste bronnenmateriaal: de oorkonden van 1122 en 1125
1.2
Een oudere oorkonde uit 1113?
1.3
De datering van de oorkonden van keizerin Mathilde uit 1122
en bisschop Godebald uit 1125
1.4
Ook de oorkonde van Godebald uit 1125 vals of geïnterpoleerd?
1.5
Het begin en de eerste jaren van de kloostergemeenschap in het Oostbroek
1.6
Sint-Laurens als benedictijner abdij

2
De algemene politiek-kerkelijke en monastieke ontwikkelingen
vanaf de tiende tot in de vroege twaalfde eeuw in Utrecht en elders

2.1
Het ‘rijkskerkstelsel’
2.2
Uniek in de stad: de Sint-Paulusabdij in Utrecht als bisschoppelijk
eigenklooster
2.3
De Gregoriaanse hervorming en de Investituurstrijd
2.4
Monastiek leven en de veranderende opvattingen hierover in de loop van de elfde en twaalfde eeuw

3
Nadere beschouwingen rond het ontstaan en de vroegste ontwikkeling
van de Sint-Laurensadij

3.1
Ontwikkelingen en veranderingen in Utrecht in de loop van de twaalfde eeuw: de positie van bisschop Godebald en zijn betrekkingen tot kerkelijk- en monastiek-hervormingsgezinde kringen in zijn tijd

3.1.1
Politiek-kerkelijke ontwikkelingen in de vroege twaalfde eeuw, de verhouding tussen keizer Hendrik V en bisschop Godebald van Utrecht en de stichting van Sint-Laurens op 14 mei 1122

3.1.1.1
Botsing tussen bisschop en keizer? De gebeurtenissen in Utrecht in mei/juni 1122
3.1.1.2
Bisschop Godebald en de stichting en dotering van de abdij door keizerin Mathilde op 14 mei 1122

3.1.2
Contacten van bisschop Godebald met onder meer kerkelijk- en monastiek-hervormingsgezinde kringen in zijn tijd
3.1.3
Sint-Laurens als nieuwe benedictijner abdij en de keuze voor de abdij van Affligem als voorbeeld voor haar nadere organisatie

3.2
Ludolf van Affligem, eerste abt van Sint-Laurens

3.2.1
Affligem, ontstaan en vroege geschiedenis
3.2.2
Ludolf van Affligem en Sint-Andries te Brugge

3.3
De oorkonde van 1125: vraagtekens rond de echtheid en de strekking van de bepalingen met betrekking tot de nadere organisatie van Sint-Laurens

3.3.1
Een destinatarisvervaardiging (of destinarisdictaat)
3.3.2
De zogenaamde ‘dubbele schenking’
3.3.3
De bepalingen in de oorkonde inzake de organisatie van de abdij en haar verhouding tot de bisschop

3.3.3.1
Het recht van vrije abtsverkiezing
3.3.3.2
Het beheer van het abdijbezit
3.3.3.3
Vrijheid van bisschoppelijke lasten

3.3.4
De oorkonden van keizerin Mathilde en bisschop Godebald en hun waarde als bron voor de ontstaansgeschiedenis van Sint-Laurens en de ontwikkeling ervan naar het voorbeeld van Affligem

4
De dotering van de abdij: de schenkingen van koningin Mathilde in 1122 en van bisschop Godebald in 1125 betreffende het Oostbroek

4.1
De omschrijving, inhoud en strekking van de schenkingen: het moeras- en veengebied Oostbroek met toebehoren
4.2
De dotering van de Sint-Laurensabdij in relatie tot het proces van goederendeling binnen het vermogen van de Utrechtse kerk
4.3
De ontwikkeling van het oudste bezit van de Sint-Laurensabdij na de schenkingen van 1122 en 1125: Oostbroek cum annexis
4.4
Een nadere schenking van bisschop Godebald: de hof Scherpenburg bij Werkhoven

5
De laatste jaren van het episcopaat van Godebald en de regeringsperiode van bisschop Andries van Cuijk: de positie en verdere ontwikkeling van Sint-Laurens na 1125 tot eind jaren dertig van de twaalfde eeuw

5.1
Politiek-kerkelijke verhoudingen in de periode 1125-1139
5.2
De positie van Sint-Laurens naast en in relatie tot verschillende andere, deels nieuwe kloosters en abdijen in het bisdom
5.3
Monialen in het moeras. Over de aanwezigheid van vrouwen in Oostbroek, Sint-Laurens als dubbelklooster en het ontstaan in 1139 van een afzonderlijk Vrouwenklooster in De Bilt

5.3.1
Het falsum van 1113 opnieuw beschouwd

5.4
Schenkingen aan Sint-Laurens in de jaren dertig en vroege jaren veertig van de twaalfde eeuw

5.4.1
De schenkingen door bisschop Andries van Cuijk aan Sint-Laurens van het goed Henschoten (1131) en de veertig hoeven in het Westerwoud (1133)
5.4.2
Ook bezit en rechten in Zuilen en Westbroek door bisschop Andries aan Sint-Laurens geschonken?
5.4.3
Het intreden in de abdij en de schenking aan Sint-Laurens van Fastraat Scherebaard, ook wel geheten Van Uitwijk, en zijn vrouw Sophie tussen 1140 en 1145

6
Terugblik: van monastiek buitenbeentje tot gerespecteerde instelling naast ‘de Utrechtse kerk’

Historica Lotty Broer over de wordingsgeschiedenis van De Bilt
De Vierklank 20 april 2011 (pag. 1)

Boek en lezing over klooster Oostbroek en ontstaan De Bilt
De Vierklank 6 april 2011 (pag. 7)

Subsidie gemeente De Bilt voor boek Monniken in het moeras
RTV De Bilt 26 maart 2011

Zeldzame twaalfde-eeuwse handschriften uit ‘oertijd’ De Bilt gevonden
Nieuwsover.nl maart 2011

Historica: viering Mathildedag en ontstaan De Bilt niet op juiste moment
Nieuwsover.nl februari 2011

De Bilt te vroeg met feestvieren
RTV De Bilt 18 februari 2011

Monniken in de media

Naar aanleiding van enkele persberichten ter vooraankondiging is Monniken in het moeras al enkele keren vermeld in de lokale en regionale media. Hoewel de geboden informatie niet altijd helemaal juist was, heeft dit geleid tot een aantal intekeningen op het boek. In de kolom hiernaast staan enkele koppelingen naar inmiddels verschenen artikelen.

In het laatstverstuurde persbericht betreffende Monniken in het moeras van februari 2011 zijn al enkele conclusies van het onderzoek weergegeven:

► De Sint-Laurensabdij in Oostbroek en Vrouwenklooster in De Bilt bestonden nog niet in 1113.

► De Sint-Laurensabdij is gesticht in 1122, niet op 14 maart maar op 14 mei.

Interessant is een op 25 februari 2011 verschenen bericht op de Biltse website Nieuwsover.nl. Hierin wordt Monniken in het moeras niet aangekondigd, maar wel ingegaan op de inhoud van het toegezonden persbericht. Er is een reactie gevraagd aan de gemeente De Bilt en aan historicus en gemeenteraadslid Anne Doedens. Deze heeft in 2007 een oorkonde over Vrouwenklooster met als datering 1113 voor echt verklaard. Hij stelde hierbij zelfs dat hij dit document had ‘gevonden’. Het ging echter om een bij historici al lang bekend stuk, dat tot dan toe altijd beschouwd was als een falsum. In ieder geval kon de datering ervan onmogelijk juist zijn. Op grond van de echtverklaring door Doedens is in De Bilt een comité opgericht voor de voorbereiding van het zogenaamde negenhonderdjarig bestaan van de gemeente in 2013.

Reactie van de gemeente De Bilt: men houdt vast aan de viering maar zegt nu dat het bij het jaartal 1113 om ‘een symbolisch punt in de tijd’ gaat. Doedens voegt daaraan toe: ‘Het jaar 1113 is een symbolisch beginjaar. Het gaat daarbij om de gehele gemeente. We wisten al langer dat er met de data in de oorkondes wat aan de hand was.’

Aangetroffen blad met een initiaal met daarin een ‘Utrechts’ draakje.

De initiaal met linksonder de kop van het draakje.

Bladen van twaalfde-eeuwse handschriften uit de Sint-Laurensabdij

Op 9 maart 2011 meldde Nieuwsover.nl dat er in de Utrechtse universiteitsbibliotheek ‘vier erg zeldzame 12de eeuwse afbeeldingen’ uit de bibliotheek van het klooster Oostbroek gevonden zijn. In werkelijkheid gaat het hierbij niet om afbeeldingen maar om bladen uit handschriften. Op een van de bladen is met een veel latere hand vermeld dat het een handschrift betreft van de heilige Maria en de heilige Laurens in Oostbroek (‘Liber beate Marie sanctique Laurencii in Oestbroick’). Op een ander blad is een initiaal, een beginhoofdletter, afgebeeld met een draakje. Een dergelijk draakje komt in veel Utrechtse handschriften voor. Hieruit zou men kunnen afleiden dat het handschrift in Utrecht vervaardigd is, mogelijk in de abdij zelf. De bladen werden aangetroffen als schutbladen van jongere handschriften uit de abdij.

Liber beate Marie sanctique Laurencii in Oestbroick

Laatmiddeleeuwse eigendomsvermelding van een handschrift uit de abdij Oostbroek, aangetroffen op een teruggevonden blad van een twaalfde-eeuws handschrift.

Naar boven ▲