| Startpagina | Inhoudsopgave | Lezingen
| Uitgaven | Vrijwaring | Contact |
|
|
Deze webpagina wordt zeer vaak bekeken; kennelijk voorziet zij in een
behoefte. Ik realiseer me dat ik de problematiek in een zeer kort
bestek heb behandeld en kan me voorstellen dat hierbij nieuwe vragen
rijzen. U kunt ze stellen op mijn e-mailadres
mwjdebruijn[at]casema[punt]nl. Zo nodig zal ik naar aanleiding van deze vragen de tekst aanpassen en/of aanvullen. Andere bijdrage over de Tilburgse geschiedenis op deze internetpresentatie: ► Heren van Tilburg ► Het domein Korvel in Tilburg ► Daneel van Heyst. Een vijftiende- eeuwse Tilburger en zijn omgeving ► De herdgang de Rijt in Tilburg ► Schôon en lillek. De teloorgang van een Tilburgs wevershuis ► Het geslacht Van Spaendonck Zie verder: ► Stamreeks Van Heyst-De Bruijn ► Kwartierstaat Martin de Bruijn |
Hoe oud is Tilburg? door Martin W.J. de Bruijn Te citeren als: M.W.J. de Bruijn, ‘Hoe oud is Tilburg?’
(www.broerendebruijn.nl/HoeoudisTilburg.html, versie van [datum], geraadpleegd
op [datum]).
‘Stad Tilburg is zeker drie eeuwen ouder’, kopte het Brabants Dagblad op 6 september 2010. Wie de plaatselijke geschiedenis een beetje kent, weet dat Tilburg in 1809 stadsrecht heeft gekregen. In 2009 is het tweehonderdjarig jubileum hiervan met enige luister gevierd. Volgens de geciteerde krantekop zou Tilburg dus al rond 1500 stad zijn geworden. Maar het artikel onder de kop wijst in een heel andere richting. Daarin staat dat er op een voormalig fabrieksterrein aan de Goirleseweg bij archeologisch onderzoek een grote nederzetting is teruggevonden die tussen de achtste en de elfde eeuw gedateerd wordt. Volgens het artikel werd tot nu toe ‘aangenomen dat de bewoning van het stadsgebied van Tilburg startte rond de Heikese kerk in de loop van de twaalfde eeuw’. Nu was het in 2009 ook dertienhonderd jaar geleden dat Tilburg voor het eerst in een schriftelijke bron wordt vermeld. In het jaar 709 werd er in Tilliburgis een schenking gedaan aan de missionaris Willibrord. Het is op zijn minst merkwaardig te noemen dat deze dertien eeuwen oude vermelding bij de jubileumviering in 2009 geen rol heeft gespeeld en dat er zelfs nauwelijks melding van is gemaakt. Overigens levert deze vermelding wel een probleem op. Zij is in het meervoud gesteld; er wordt in een oorkonde gesproken van Tilliburgis, wat te vertalen is met ‘de Tilburgen’. Zo’n vijf eeuwen later, rond 1200, is er in de bronnen inderdaad sprake van twee Tilburgen, een Oost- en een West-Tilburg. Terwijl West-Tilburg vereenzelvigd mag worden met het tegenwoordige Tilburg, bestond Oost-Tilburg ongeveer uit Oisterwijk, Helvoirt, Udenhout, Berkel, Enschot en Heukelom, mogelijk ook Haaren. Het bestaan van dit ‘Groot-Tilburg’ zal wel de reden zijn geweest waarom in Tilburg zelf aan het dertienhonderdjarig jubileum geen aandacht is besteed. Misschien, zo zal men gedacht hebben, lagen de nederzettingen toen wel alleen in het Oost-Tilburgse gedeelte van de Tilburgen. Met de vondst van de vroegmiddeleeuwse nederzetting aan de Goirleseweg, enkele kilometers ten zuiden van het centrum, lijkt Tilburg dus al enkele eeuwen ouder te zijn dan tot nu toe werd aangenomen. Maar waar is die aanname van de archeologen op gebaseerd? De archeologische vondsten in het gebied van de tegenwoordige gemeente Tilburg gaan al terug tot de zogeheten Allerødperiode (ongeveer 9900-9100 vóór Christus). Dat is nog wel wat anders dan de achtste eeuw na Christus. Nu moet erkend worden dat deze en ook de prehistorische vondsten uit later tijd vooral in het noorden en zuiden van de gemeente gedaan zijn. Maar daar is ook het meest systematisch gegraven. Het middendeel van Tilburg is het eerst volgebouwd, en voor een groot deel in een tijd dat aan archeologisch onderzoek niet eens gedacht werd. Trouwens, ook de recente vondst van de vroegmiddeleeuwse nederzetting, waar het krantenartikel over spreekt, is niet gelegen in het middengedeelte, maar aan de zuidelijke rand van de gemeente. Wanneer we het ontstaan van Tilburg niet koppelen aan archeologische vondsten maar aan de naam Tilburg, komt de vraag naar de ouderdom in een ander perspectief te staan. Ongelukkigerwijs vormt de vermelding van Tilliburgis in het jaar 709 een eenmalige, een ‘hapax’. Hierna duurt het tot de twaalfde eeuw voor we Tilburg als naamsaanduiding weer tegenkomen. Wat laat zich rond 1200 van Tilburg, dat dan West-Tilburg wordt genoemd, min of meer hypothetisch reconstrueren? Er zijn lokale heren van Tilburg, van wie de herkomst in het Belgische Landen wordt gezocht. In ieder geval hadden ze bezittingen in Wallonië, ten zuiden van Leuven. Denkbaar is dat een van deze heren, van wie enkele generaties de voornaam Giselbertus (Gijsbrecht) droegen, trouwde met een dochter van de heren van Boxtel. De heerlijkheid Tilburg – bestaande uit Oost- en West-Tilburg – zou een afsplitsing van Boxtel kunnen zijn. In een geleidelijk proces is de heerlijkheid in de dertiende eeuw overgegaan aan de hertogen van Brabant. Zelfs als leenman van de hertogen hebben de Giselberten zich niet weten te handhaven. Restanten van hun bezit treffen we later onverdeeld aan in het bezit van de heren van Boxtel en van Gageldonk. Maar het gaat dan wel om bezit onmiddellijk ten zuiden van de kerk van Tilburg, waar nu de Heikese kerk staat. Het is aannemelijk dat het hierbij om restanten van de kern van het heerlijke domein Tilburg gaat. West-Tilburg vormde waarschijnlijk al rond 1200 één rechtsgebied – een zogenaamde eninge – met Goirle. Maar het waren twee afzonderlijke dorpen, die elk ook een eigen parochie vormden. De parochiepatroon van Tilburg, de heilige Dionysius, is waarschijnlijk afkomstig van de genoemde heren, die ook ten zuiden van Leuven bezittingen hadden in een aan deze Franse martelaar gewijde parochie. Dit zou er tevens op kunnen duiden dat de parochie West-Tilburg pas in de twaalfde eeuw door de heren gesticht is. Aangenomen mag worden dat uit dit domein met deze parochiekerk het dorp Tilburg is voorgekomen. Maar volstrekt onduidelijk is wanneer deze nederzetting met de naam Tilburg de omvang heeft gekregen van om en nabij de latere gemeente Tilburg. Met andere woorden: welk grondgebied met welke bewoningskernen werd aangeduid met Tilburg of West-Tilburg. In de veertiende eeuw, wanneer de geschreven bronnen rijkelijker beginnen te vloeien, blijkt Tilburg een aantal wijken, zogeheten herdgangen, te hebben. Hiertoe hoorde de Heuvel, die later het centrum werd genoemd. Daar stond ook de linde waar recht werd gesproken. Een van de oudste herdgangen was verder Korvel, waarvan het huidige Korvelplein de kern was. Korvel wordt in 1350 een villa genoemd, met welke Latijnse term aanvankelijk een domein maar later een dorp werd aangeduid. In bronnen uit de veertiende en vijftiende eeuw wordt gesproken van de villa Corvel in parochia de Westilborch, het dorp Korvel in de parochie West-Tilburg. |
| Aanvulling van 17 juni 2018: In april 2018 werd in de pers melding gemaakt van Romeinse en vroegmiddeleeuwse vondsten op een bouwterrein ten noorden van de Kwaadeindstraat (Hendrik van Tulderstraat). Er konden uit de opgraving geen nederzettingen gereconstrueerd worden. Het gebied ligt ongeveer midden tussen de kernen van de middeleeuwse herdgangen Hasselt, Reit en Veldhoven. Ten zuidoosten van het opgravingsgebied stond in de Late Middeleeuwen de zogeheten Pijlijserhoeve of Waterhoef (op de hier gekoppelde Wikipagina van het Regionaal Archief Tilburg wordt overigens een verkeerd gebouw, te weten de Kasteelhoeve in de Hasseltstraat, afgebeeld).  De Waterhoef of Pijlijserhoeve rond het midden van de twintigste eeuw. Zij werd gesloopt in 1960. |
 Het
middendeel van
Tilburg met de kernen van de oude herdgangen Kerk en Heuvel, Korvel, de
Veldhoven, de Reit en Oerle op een plattegrond uit 1791. Het
noorden ligt rechts. De vroegmiddeleeuwse nederzetting is gevonden
links van het woord Corvel. |
| De
opgraving waar nu een vroegmiddeleeuwse nederzetting is aangetroffen,
is
dichtbij Korvel gelegen. Het was niet ongewoon dat nederzettingen zich
in de
loop van de eeuwen verplaatsten. Het kan gezien de nabijheid
dus om
een
voorloper van het latere Korvel zijn gegaan. Misschien droeg de
nederzetting
al wel de naam Korvel. Om deze reden is het onjuist om de
opgegraven
bebouwing zonder nadere aanwijzingen te vereenzelvigen met
Tilburg als dorp of
stad. Ik blijf het er daarom nog steeds op houden dat het gebied met de naam West-Tilburg, later Tilburg, pas in de twaalfde eeuw is ontstaan, al zullen in dit gebied verschillende oudere nederzettingen met andere namen hebben bestaan. Hierbij valt ook te denken aan de namen van de oudste herdgangen. |
|
| © 2010-2022 C.J.C. Broer en M.W.J. de Bruijn. - Gepubliceerd 11 september 2010; laatst bewerkt 27 januari 2023. |
|