Te citeren als: M.W.J. de Bruijn, ‘Het huis Ten Hert (Oudegracht 86) in Utrecht en een making over de hand’ (www.broerendebruijn.nl/Hertenhuis.html, versie van [datum], geraadpleegd op [datum]).

steenhuus mitter koeken ende die hofstede ende die sate daer hi op woent, egghen ende einden, alse gelegen is voor van der graften tot after an sunte Jansvelt toe, tusschen der Viebrugge ende sunte Jacobs brugghe, ghelegen tusschen hofstede Willams Jacob Gabriels soens an die overside (ende) tusschen der zieken hofstede van den Malaten an die nederside.

hofstede die ghelegen is tusschen der Viebrug ende sinte Jacobs brug an die oestside van der graften, tusschen hofstede Willams voorscreven an die overside ende tusschen hofstede Jacobs van den Herte an die nederside, mit horen drupte an die overside tot Willams hofstedewaert.[8]

tusschen hofstede Jacobs voorseit an die overside ende tusschen hofstede Menge Heyne ende Willam Amelraets erfnamen an de nederside[9]

tusschen der hofstede Ten Hert an die overside ende der Hertstege an die nederside, van der stat straet oestwaerts op streckende an der straten die daer tenden an gelegen is.[10]

een hofstede die gelegen is tusschen die Vyebrug ende Sunte Jacobs brug op die oestside van der graften, after die hofstede, daer Vranc Vroede op woent, alse van ses roeden ende enen voet lang van Vranck(en) huse voorseit oestwaerts op ende twintich voeten breet na onser stat roede gemeten, tusschen hofstede Willam Gabriels an die overside ende Jacobs hofstede van den Hert an die nedersyde.[11]

ende Nelle voorseit ghestorven is ende nye op hoor gheerft en is, ende hi een recht gheboren erfnaem is van Ghijsberts doot voorseyt, daerom seyt hij: want die make ghemaect is op wien bi namen dat die husinghe ende hofstede comen souden, ende op Nellen nye en quam alse vorseyt is, dat is te verstaen van den genen die daer voor by namen genoemt staen, ende Bernt voorseit van Nellen gecomen is, daer hijt of hebben wil. Daeromme seyt hy dat hem die make na inghehout des briefs mit rechte niet scaden en mach, hi en sal mit rechte die erfnisse hebben. Ende dit seit hi dat recht is ende des begheert hi ordels.

want hi van Ghiseberts waersagers live wittelic ghecomen is, ende Tyman ende Gherijd voorseyt niet daerweder segghen dat hi mit recht in desen goede voorseit vriliken bliven sel, ende hem die woorde die Tyman ende Gherijd voorseyt segghen mit rechte niet scaden en sellen.

dattet Beernt alsoe toe heeft ghebrocht mitten statbrief voorscreven dat Beernt voorseyt een recht insettinghe ghedaen heeft.

Aldus seyt Enghel Stevens dochter van Artenvelt mit hoors ghecorens mombaers hant, dat sy een rechte ruminghe gheboden heeft van den huse Ten Herte, als om horen pacht. Ende seyt reden waerby na voorordel die scepene ghewijst hebben van den huse Ten Herte ende van den ghesate also alst bepaelt is in der make die Ghisebrecht die waersager ghemaect heeft opten huse Ten Herte ende ghesate voorscreven dat Beernt van den Herte, hoor oem, mit siinre doot dat huus, ghesate ende besit gheerft heeft op Bessel siinre suster, want sy wittelijc van enen bedde waren. Ende Bessel voorseyt mit hore doot dat huus, ghesate ende besit gheerft heeft op Aleyden hore wittaftiger dochter, na inhout der make voorscreven, ende Aleyd voorscreven mit hore doot dat voorseide huus, ghesate ende besit gheerft heeft op Enghelen hore wittaftigher suster, want sy gestorven is sonder wittelike boorte, ende die make inhout dattet erven sel van erve te erven. Ende dit seit Engel voorscreven dat recht is na inhout der make die Ghysebrecht die waersager ghemaket heeft opten huse ende ghesate Ten Herte, na inghehout der brieve die Enghel voorseit daerop toent. Want die voorseide brieff inhout dat dat huus ende ghesate altoes comen ende erven sel van erve te erven ende niet springen en sal, ende Enghel voorseit die naeste erfnaem is die Beernt hoor oem ende Bessel hoor moeder ende Aleyd hoor suster after hem ghelaten hebben. Ende alle die woorde die Vrederic van der Woert, hoor neve, daerop seyt hoor niet scaden en moghen mit rechte, na inhout der make, men en sel hoor voortrechten. Ende dit seyt Enghel voorseit dat recht is, ende begheert des ordels.[15]

dat dat een onrechte ruminghe is die [a] Enghel siin nychte gheboden heeft an siinre husinghe ende sate Ten Herte alse gheleghen is, daer hi in besit ende in rechter weren is, na inghehout des statbriefs daer Ghisebrecht die waersagher ende Bessel siin wijff dieselve husinghe ende ghesate in ghemaect ende verbonden hebben: dat sij altoes comen sal op enen den oudsten ende naesten die van Ghisebrecht [b] ende van Bessel voorseit ghecomen is. Ende (want) in denselven brieve die mannepersoen tot voordel staen, so seyt Vrederic voorseyt: want hi een manpersoen is, ende hi die oudste is die van Ghisebrecht den waersager ende Besselen sinen wive ghecomen is, ende niemant naerre en is dan hy. So seit Vrederic dat hem dat niet scaden en mach dat die brief inhout ‘van erve te erven’, want daerna staet ‘alst voorscreven is’, ende in denselven statbrief voorscreven staet dat die husinghe ende sate altoes op den oudsten ende naesten comen sel, ende niemant ouder noch naerre en is dan hi. Hierom seyt Vrederic dat hem gheen erfnisse noch besterfnisse scaden en mach daer siin nichte off seyt, want niemant die husinghe ende sate erven en mach, sy en moet na der make gaen.

[a] In het handschrift staat dat. – [b] In het handschrift: Ghisebrechts.

voer nutscap der stat van Utrecht dattet huus Ten Herte uut den verbande wesen zall daert tot desen daghe toe in ghestaen heeft. Ende men zell dat huus openbaerlyc vercopen by tween uten raide daertoe gheschict, alze Roetart Proys ende Lodewich die Wale. Ende mitten gelde dat daer off coempt zelmen byden zelven tween vanden raide vernuegen die ghene die ter erfnisse des voerseyden huus naden verbande voerscreven ghesien te comen zijn, ende dat tot redeliker wys als den raide ten nutte duncken zell.[17]

[19] Ald. 218-219.

[21] De onleesbare tekst kon nog enigszins worden aangevuld met behulp van de schepenlijst in het Groot placaatboek - - - ’s lands van Utrecht, uitg. J. van de Water (Utrecht 1729) III, 149-150, en het processtuk uit 1447.


De Hartsteeg (= Hertsteeg) aan de voorzijde tussen Oudegracht 82 en 84. Foto M.W.J. de Bruijn 13 december 2020.


De achterzijde van de Hartsteeg aan de Loeff Berchmakerstraat met zicht op de toren van de Sint-Augustinuskerk aan de Oudegracht. Foto M.W.J. de Bruijn 13 december 2020.

een hofstede mit sulker husinghe alse Jacob voorseit daerop hadde, ghelegen tusschen der hofstede Ten Hert an die overside ende der Hertstege an die nederside, van der stat straet oestwaerts op streckende an der straten, die daer tenden an gelegen is.[19]

ende daertoe een hofstede mit sulker husinghe alse Jacob voorseit daerop hadde, ghelegen tusschen der hofstede Ten Hert an die overside ende der Hertstege an die nederside, van der stat straet oestwaerts op streckende an der straten, die daer tenden an gelegen is.

dattet een rechte rumynghe is die hij Willam van Wijck [a] geboden heeft van der husinge ende hofstede voor ende after also hy die bewoent. Ende dat sel hi hem mit recht rumen na uutwisinge des briefs die Herman toent, daer dit goet Ten Hert in verbonden is, ende oec na uutwisinge des briefs die Willam [b] of siin medewerkers selve toent ende copie daerof overghegeven hebben. Ende alle ander brieve die Willam toent ende die woerde die (hi) daerop seyt, dattet die Melaten hofstede wesen soude ende dattet in den verbande niet wesen en soude ende datter Ghisebert die Waersager niet aen en hadde doe hi dat verbant van den huse Ten Hert maecte, die brieve nochte woerde die en mogen joncfrou Alijt voirgenoemt niet hinderen noch scaden, want Jacob van den Hert dese voorseide hofstede Ghisebrecht sinen soen verbonden ghegeven heeft na uutwisinge des vorseiden briefs van der copien. Aldus so staet dese selve husinge ende hofstede verbonden te erven. Ende dat is een verbant in allen schijn alst voorverbant van den huse ende goede Ten Hert. Aldus ist goet te merken dattet totten huse Ten Hert behoert heeft. Ende Herman bewijstet mede mitten brieven die in de scepencamer leggen dat die raet out ende nyewe gesleten hebben vant een einde van deser hofstede after ‘dattet in den verbande is ende datter [c] sestich groot conincs Tornoyse sjaers uutgaen’. Ende oec so wilt Herman bewysen dat die hofstede after die husinghe, daer Willam in woent, ghebruyct is gheweest totten huse Ten Hert, dat omtrint ses of seven jaren gheleden is, ende horen uutganck daeruut gehadt hebben in die Hertsteghe. Aldus so seyt Herman vorseit ghemachticht, na uutwisinge des verbantbriefs van den huse Ten Hert ende na uutwisinghe des verbantbriefs, daer Herman die copye of thoent die hem overghegeven is ende na uutwisinghe der brieve die in der scepen camer legghen dattet een rechte rumynge is die hij gheboden heeft. Ende hij selt hem mit recht rumen ene na rechte (ende) ghewoente der stat van Utrecht also verre als hijt bewijst so hij hem voorvermeten heeft ende na siinre voordingtale. Ende tis een onrechte uutdoen dat Willam voorseit ghedaen heeft, ende begheert des ordels.

[a] Het handschrift heeft abusievelijk Raelt – [b] In het handschrift: Willams – [c] In het handschrift: dattet.

Aldus seyt Willam van Wijck mandemaker dattet een onrechte rumynge is die hem Herman Wonder, ghemachticht van sire moyen wegen, geboden heeft ende biet. Ende seyt dat siin husinge ende hofstede, also hi die op dese tijt besit, als Jacob van den Hert [d] siin voervaders dat in erfpacht gegeven hebben ende hem nu nagegeven is. Ende seyt mede mit woerden dat dat goet mede horen zoude in den goede Ten Hert ende daer verbonden soude hebben daert huus Ten Hert in verbonden is.[e] Dat niet wesen en mach, want Ghisebrecht die waersager en hadde daer nye niet an, aldus en conde hij dat huus noch dien erfpacht niet gheven in den verbande daer hi dat huus Ten Hert in ghegeven ende verbonden hadde. Ende dat erve dat Willam vorseit in erfpacht heeft ende hem ghegeven is, dat horde toe den Malaten buten Utrecht, ende dat hebben die procuratoers ghemachticht, alse Henric van den Damme ende Peter de Wolf, ende mede by wille ende consente (van) den borgemeysters ende den rade van der stat van Utrecht, die daer tiegenwoerdich waren, ende bi den ghemenen rade gheconsentiert, overghegeven [f] Jacob van den Hert horen vryen eygendom die sij daer liggende hadden van hore husinghe ende hofstede voirseit, daer die husinge ende hofstede Ten Hert boven naest ghelegen is ende die Hertsteghe beneden. Daer Jacob van den Hert na gecomen is, ende heeft ghegeven in erfpacht Aelbrecht Volkier datselve goet also dat bepaelt ende benoemt staet na inhout des brief(s) vorseit, elx jaers om drie pont goets gelts, enen goeden Tornoyse coninx voor twalef pennijnghe gherekent ende in dier voirwaerden als die brief na inhout.

Ende tis een onrechte rumynge die hem Herman vorseit ghemachticht gheboden heeft, want Ghisebert die waersager en was die husinghe noch dien erfpacht nye siin, aldus en mocht hi die husinghe nochten erfpacht van dier husinge niet verbinden mitten goede Ten Hert. Dat Willam voorseit bewijst mitten brieff die Herman voorseit selve toent. Want doe Ghisebrecht die waersager dat goet Ten Hert verbant, dat was int jaer ons Heren M CCC ende XVI des dinsdages na sunte Martijns dach (14 november 1316), dat hi mitten selven brief bewijst dat die Melaten daer beneden naest ghelegen waren. Ende die ghifte die Henric van den Damme ende Peter die Wolf als procuratoers ghemachticht ghegeven hebben na inhout des openebrief[s], dat ghesciede int jaer ons Heren M CCC XLIIII des dinxdages na sunte Pouwels dach in den afterwinter (27 januari 1344). Ende doe dit gesciet was, doe quam Jacob van den Hert, ende gaf Ghisebert sinen soon verbonden, die hi hadde by joncfrou Hasen sinen wive, Gerijts dochter van Damasch, die husinge ende hofstede ende den vryen eygendom daerof also hi daer legende hadde na inhout des briefs die daerof is, ende verbantet [g] mit sulken voirwaerden alse Ghisebert die waersager dat goet Ten Hert [h] vortijts verbonden hadde an siin twee sonen, overmids dattet an hem noch an sinen erfnamen nummermeer comen en mocht. Also woude Jacob dat siin soen voirseit dit goet also voert erven soude alse ‘waer dat sake dat Ghisbert siin soen storve ende gheborte after hem liete, so sout comen op sinen outsten soen, ende van sinen outsten soen op siin outste dochter die wittaftich van sinen live ghecomen waer. Ende storve sy sonder wittaftighe gheboorte, so sout comen op siin naeste erfnamen die wittaftich van sinen live gecomen waer, ende voort van erfnamen tot erfnamen’. Ende van den poertwech daer Herman voirscreven of seyt dattet huus Ten Hert soude hebben in die Hertstege, dair seyt Willam voorseit op: dat mach wesen, want hij hadde enen poertwech op Claes ketelers erve, daer Claes weder erve of bruucte van den huse Ten Hert, daer hi hem nu rumynge of biet ende dat recht tellecken op set. Ende oec so heeft hi daer selve een huus staen, daer hi den pach(t) of boert van tsestich goede groten sjaers, daer die poortwech wel door ghegaen mach hebben. Ende dit wil Willam voerseit wel bewisen mit Jan Jacobs soen de snyders brieve, als Herman Wonder. Ende van die slitinge des raets daer Herman off seyt, daer en seit Willam voerseit niet tegen. Want hij boert den pacht alse hem dat toeghesleten is tot behoef der husinge ende hofstede Ten Hert, ende Willam en vermet hem an dier hofstede niet te hebben. Ende Willam voirseit seit als hi voirgeseit heeft, dattet een onrechte rumynge is die hem Herman voirseit gheboden heeft na uutwisinge der brieven, want Hermans moye van dier gheboerten niet en is, ende Jacob van den Hert, diet goet siin was, sinen voervaders ghegeven heeft in erfpacht int jaer ons Heren M CCC XLIX des dinsdages na sinte Andries dach (1 december 1349). Ende oec mede so en isser nyemant gecomen die van den huse Ten Hert gecomen siin of besitters waren of geweest hebben, die dese husinge often erfpacht ye besproken hebben anders dan Herman van siinre moyen weghen vorseit nu, ende hebbent hem rusteliken laten ghebruken menich jaer. Ende Willam voirseit seyt dattet een onrechte rumynghe is die hem Herman voirseit gheboden heeft, ende hij sel mit recht in den sinen bliven. Ende tys een rechte uutdoen dat Willam ghedaen heeft. Ende begheert des oirdels.

[d] Er zal moeten staan: Ende seyt dat hi siin husinge ende hofstede also op dese tijt besit als Jacob van den Hert. – [e] Mogelijk moet hier staan: dat dat goet mede horen zoude in den goede Ten Hert ende dattet Ghisebrecht die waersager daermede verbonden soude hebben in den verbande daert huus Ten Hert in verbonden is. – [f] In het handschrift: over the ghegeven. – [g] In het handschrift: verbanter. – In het handschrift: Hort.

siin hofstede die ghelegen is tusschen der Viebrug ende sinte Jacobs brug an die oestside van der graften, tusschen hofstede Willams voorscreven an die overside ende tusschen hofstede Jacobs van den Herte an die nederside, mit horen drupte an die overside tot Willams hofstedewaert.[24]

siin hofstede gelegen by den Hert after Vrancken Vroeden huys dat voer an die straet staet, als van een ende vijftichste half voet lang lijnrecht uut gemeten alse die mueren van sinen vorsten huse staet, ende niet veerre te betymmeren dant nu betymmert staet, ende behouden Vrancken voerscreven ende sinen nacomelingen horen drupten buten.[25]

een hofstede, die gelegen is tusschen die Vyebrug ende Sunte Jacobs brug op die oestside van der graften, after die hofstede, daer Vranc Vroede op woent, alse van ses roeden ende enen voet lang van Vranck(en) huse voorseit oestwaerts op ende twintich voeten breet na onser stat roede gemeten, tusschen hofstede Willam Gabriels an die overside ende Jacobs hofstede van den Hert an die nedersyde.[26]

Ende datter Ghijsbert die waersager niet an en hadde, dat bewijst Wouter van Duven ghemachticht mitter giften die Willam Gabriel ghegeven heeft Jacob van den Hert na der daten van den brief van den verbande, wanttet verbant ghesciede int jaer ons Heren dusent driehondert ses ende veertich des donredaghes na sinte Wilboerts dach. Ende hierna quam Jacob van den Hert ende verbant dat erve, ende gaf Ghijsbert sinen soen verbonden, die hi hadde by joncfrou Hasen sinen wive, Gerijts dochter van Damassche, dat erve soet gelegen was tusschen hofstede Willam Gabriels an die overside ende Jacob van den Hert an die nederside. Want Willam Gabriel had daer noch een hofstede boven leggen, als hi noch doet. Ende dat dede Jacob van den Hert dairom, overmids dat Ghisebert die waersager dat goet verbonden hadde ghegeven Jacob ende Aernt, siin twee sonen, die hi hadde by Besselen sinen wive, ende dat also verbant dat hi noch siin erfnamen dat van sinen live gecomen waer dat nummermeer andeylen en mochten. Daerom verbant Jacob van den Hert dat erve weder ende gaft Ghisebert sinen soen, die hi hadde by Hasen sinen wive, Gerijts dochter van Damasch, als voorseit is, verbonden: ‘waert sake dat hi storve ende gheboert afterliet, so soudet comen op sinen outsten soen, van siin soen op siin outste dochter, die wittaftich van sinen live ghecomen waer. Ende waert sake dat sy sonder geboerte storve,[d] so soudet comen op siin naeste erfnamen die van sinen live ghecomen waer, ende voert van erfnamen tot erfnamen.’

[d] In het handschrift storven.

Alle denghenen, die desen brief zellen sien of horen lesen, doewij verstaen scout ende scepenen der stat van Utrecht, dat voor ons quam int gherechte Jacob van den Hert, onse borger, ende gaf op mit sinen vrien wille Ghisebrecht sinen soen, die hi heeft by joncfrou Hasen sinen wive, Gheraerts dochter van Damasch, een hofstede, die gelegen is tusschen die Vyebrug ende Sunte Jacobs brug op die oestside van der graften, after die hofstede, daer Vranc Vroede op woent, alse van ses roeden ende enen voet lang van Vranck(en) huse voorseit oestwaerts op ende twintich voeten breet na onser stat roede gemeten, tusschen hofstede Willam Gabriels an die overside ende Jacobs hofstede van den Hert an die nedersyde. Ende daertoe een hofstede mit sulker husinghe alse Jacob voorseit daerop hadde, ghelegen tusschen der hofstede Ten Hert an die overside ende der Hertstege an die nederside, van der stat straet oestwaerts op streckende an der straten, die daer tenden an gelegen is. Ende verteech [a] hieroff tot siins soens behoef voerseyt, alse recht ende oerdel wijsde dat hi sculdich was te doen. In dusdanigen voerwaerden: dat Ghisebrecht voerghenoemt die husinge ende hofstede voorscreven niet en sel mogen vercopen noch wechgeven noch versetten noch versellen noch in eniger manieren weerloes werden, sy en sellen na siinre doot comen op sinen outsten soen, of op siin outste dochter, en had hi geenen soen, die wittelike van sinen live ghecomen waer; of op siin naeste lijf, en had hi soen noch dochter van witteliker boorten; ende also voort van erfnamen tot erfnamen. Daerna quam voor ons int gherechte Ghisebrecht vorgenoemt ende gaf Jacob sinen vader ende joncfrou Hasen siinre moeder voirgenoemt die voirscreven husinghe ende hofsteden weder, tot hore rechter lijftochten vriliken te bruken also langhe als enich van hem beyden leeft, ten waer dat joncfrou Hase langer in live bleve dan Jacob van den Hert voergenoemt ende sy enen anderen man name, so waer sy deser lijftocht quijt.

[a] In het handschrift vertoech.

voirtijts veel gebreke gevallen sijn ende dagelix vallen van verbonden goeden die voirtijds voir den scepene verbonden sijn, dair die husyngen bynnen onser stadt grotelic mede verganclic ende verderflic werden ende vervallen.[28]

dat nyemant van deser tijt voirt geen goede voertmeer in genen verbande vorder geven, maken noch verbijnden en sellen dan diegene die men se in der tijd geeft ende in levende live sijn, dat se die hoir leven verbonden sellen wesen ende desgeens leven dair die na dier doet op verbonden waren te comen, die dan in levenden live waren, ende niet langer.

te weten, wanneer dat goet twewerff in verbande verstorven is, dattet dan dairna onverbonden wesen ende erven sell dairt opter derder cluft van geboirten mit recht erven mach.

off die besitter des huys mach dat goed laten leggen tot behoef desgeens diet van hem aencomen soude.

Naar boven ▲